Mô hình kinh tế hợp tác đầu tiên ở Việt Nam có từ bao giờ?

Chuyên gia Phạm Quang Vinh, Giám đốc dự án DGRV Việt Nam

(Taichinh) - Những tư tưởng, lý luận mang tính hệ thống đầu tiên về hợp tác xã (HTX) được công bố tại Việt Nam trong tác phẩm "Đường Kách Mệnh" của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Còn tổ chức đầu tiên mang tên HTX tại Việt Nam ra đời vào tháng 3/1948 ở Thái Nguyên. Đó là HTX Thủy tinh Dân chủ và tiếp theo là nhiều HTX nông nghiệp tại gần chiến khu Việt Bắc trong những năm 1948 - 1949.

Ảnh minh họa. Nguồn: internet
Ảnh minh họa. Nguồn: internet

Nhưng nghiên cứu sâu hơn, có lẽ những ý tưởng về mô hình kinh tế hợp tác đầu tiên đã xuất hiện ở Việt Nam sớm hơn rất nhiều. Cụ thể, trong thời kỳ phong trào Duy Tân, từ 1904 - 1914 đã xuất hiện ý tưởng thành lập các tổ chức kinh tế, kinh doanh theo mô hình của HTX.

Các tổ chức kinh tế này tuy sơ khai, chưa có nền tảng lý luận và cả pháp lý về HTX, nhưng đã thực sự mang trong mình nhiều ý tưởng, giá trị tương tự như những nguyên tắc HTX kiểu mới sau này.

Những mô hình đầu tiên tại Việt Nam

Theo tác phẩm biên khảo "Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam và Miền Nam đầu thế kỷ XX, Thiên địa hội và cuộc Minh Tân" của học giả Sơn Nam, trong thời kỳ này đã có một loạt mô hình kinh tế mang tính hợp tác được kêu gọi thành lập và ra đời. Đó là TÂN HÓA THƯƠNG HỘI của người dân làng Tân Hóa, Chợ Gạo (nay là tỉnh Tiền Giang). Mỗi hội viên góp 10 giạ lúa để lập hội bán hàng hóa, vật dụng cho bà con.

Đó là MINH TÂN THƯƠNG HỘI ở Tầm Vu, Tân An (nay là tỉnh Long An) do 3 vị chức sắc và giáo viên làng đứng đầu thành lập, góp mỗi người 10 đồng để bán hàng cho người trong hội và khách hàng.
Tại Gò Công (tỉnh Tiền Giang), một số giáo viên đã lập HỘI TƯƠNG TRỢ CỦA GIÁO VIÊN để các giáo viên giúp đỡ nhau lúc đau ốm, lúc hưu trí, trong cơn hoạn nạn.

Tại Bạc Liêu, một vị tri phủ tên Nguyễn Bá Phước đã kêu gọi thành viên gia nhập và góp 30 đồng mỗi người để thành lập ƯỚC LẬP HỎA THUYỀN, tương tự như một tổ hợp tác hay HTX vận tải sau này. Theo đó, ƯỚC LẬP HỎA THUYỀN sẽ có 3.000 đồng để mua 2 chiếc tàu chở bà con đi Bạc Liêu, Cà Mau, không bị phụ thuộc, chèn ép bởi các tàu thuyền Hoa kiều lúc bấy giờ.

Cũng theo học giả Sơn Nam, ngày 19/4/1908, tại Biên Hòa, một tổ chức tương tự như HTX thương mại đã được thành lập với tên gọi NAM HÒA THÀNH. Tổ chức này còn đăng ký tên tiếng Pháp là "Société Anonyme", có vốn điều lệ 11.500 đồng, bao gồm 130 người tham gia. NAM HÒA THÀNH tổ chức khá bài bản, hơi giống như HTX sau này với việc "bắt thăm cử 6 ông phái viên" như Hội đồng quản trị và "cử 3 ông Kiểm sát lo tra sổ sách và tiền bạc" như Ban kiểm soát.
Ông Trần Minh Chiếu, còn gọi là Gilbert Chiếu, là một trong những người tâm huyết, tiên phong và thành công với việc kêu gọi hợp tác kinh tế, liên kết bà con để cạnh tranh lại các nhà buôn lớn.

 Mô hình kinh tế hợp tác đầu tiên ở Việt Nam có từ bao giờ?  - Ảnh 1

Biên khảo của Sơn Nam và phần nói về mô hình kinh tế hợp tác

Ông kêu gọi thành lập MINH TÂN TỔNG MỄ CUỘC, mỗi thành viên góp 2 đồng bạc, được cấp biên lai, một quyển điều lệ và thành viên gọi là Minh Tân thương hữu. Những hành động, kêu gọi, vận động thành lập MINH TÂN TỔNG MỄ CUỘC, là một tuyên ngôn thống thiết về sự cần thiết của một mô hình liên kết, hợp tác trong kinh doanh, đầy tính nhân văn, tự hào dân tộc và chú trọng đến lợi ích kinh tế cho người dân: "…Trong xứ Nam kỳ ta, thì tôi tưởng chắc việc lúa gạo là phần lợi nhất, vì đã nhiều mà lại các tàu nước ngoài tới lui ăn hoài, không khi nào ngớt bến. Còn thương lái Hoa kiều thì thời lập tiệm nầy hãng kia trong xứ ta có trên hai trăm cái mà mua lúa và trữ lúa… Tôi thiệt lấy làm tủi thầm mà rơi lụy không biết là dường nào vì xứ ta chẳng phải là không có người khôn ngoan mà sao chịu thua sút như vậy có phải là sự nghi nan và không đồng tâm đồng lực với nhau chăng?"

NAM KỲ THƯƠNG CUỘC là ý tưởng của một nông dân tên Thạnh, họ Trần, sống ven sông Bảo Định (tỉnh Mỹ Tho) kêu gọi 3 triệu người dân Nam kỳ tham gia, mỗi thành viên góp 1 đồng thành lập tổ hợp tác thương mại với 3 triệu đồng bạc vốn để lập xưởng xay lúa, cơ sở thu mua lúa gạo, nhập hàng hóa để phân phối, nhằm giúp cho dân Việt không bị nạn trung gian của thương lái Hoa kiều. Học giả Sơn Nam nhận xét: "Sáng kiến này quá lãng mạn, nhưng đáng ghi nhớ, vì đây là một hình thức siêu thị, do một nông dân nghĩ ra từ năm 1908".

Ý tưởng đã xuất hiện như thế nào?

Không ít người trước đây coi phong trào Duy Tân và cùng với đó là phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục của những năm 1904 - 1910 chỉ chú trọng đến dân chủ và chỉ chú ý về khai trí trong lĩnh vực văn hóa, đời sống, phổ biến chữ quốc ngữ… Thực ra trong chủ thuyết của nhiều lãnh tụ còn chứa đựng rất nhiều ý tưởng khai trí về kinh tế cho người dân nước nhà. Các vị tiền bối không chỉ cổ vũ lập tiệm, cửa hàng mà còn khuyến khích, chỉ bảo cách hùn vốn, rủ người góp vốn hợp tác kinh doanh, lập hội tương tế, hội thương mại để cạnh tranh, liên kết để cùng tồn tại và làm giàu.

Đặc biệt là Phan Châu Trinh với lời kêu gọi "Khai dân chí, chấn dân khí, hậu dân sinh" đã thúc giục và mở đường cho người dân nước Nam ta đến gần hơn với các mô hình kinh tế của thị trường, trong đó có mô hình kinh tế hợp tác. Đây là lời kêu gọi tinh thần tự lực tự cường, khuyến khích dân trong nước hợp tác, liên kết kinh doanh với nhau để đối chọi với tư bản ngoại bang, với nhà buôn Hoa kiều trong nước. Điều này rất gần, tương đồng với ý nghĩa tự lực cánh sinh trong nguyên tắc tự trợ giúp của mô hình kinh tế HTX kiểu mới.
Trong tác phẩm "Tỉnh quốc hồn ca", lãnh tụ Phan Châu Trinh đã kêu gọi người dân muốn thoát nghèo phải có nghề trong tay, phải cải tiến máy móc, phải cạnh tranh sản xuất ra được hàng hóa để bán được và kêu gọi phải biết góp vốn làm ăn, tức phải biết liên kết lại.

Về vấn đề này, nhà nghiên cứu Chương Thâu đã có nhận xét sắc sảo rằng: "Phan Châu Trinh đã thấy được vấn đề kinh tế hàng hóa theo con mắt thị trường", điều mà không có được trong nhiều lãnh tụ đương thời. Chính những quan tâm về kinh tế, về thị trường cùng với việc nêu cao tinh thần "tự lực tự cường", tự liên kết, hợp tác với nhau mà không nhất thiết cần tới sự giúp đỡ của nước ngoài hay bên ngoài đã là mầm mống cho ý tưởng kinh tế hợp tác được phôi thai và ra đời trong suốt thời kỳ Duy Tân và sau đó, đặc biệt là tại Nam bộ, nơi có kinh tế thị trường sớm hình thành.

Nhiều nước phát triển trên thế giới như Anh, Đức, Pháp tự hào về sự thành công và truyền thống 170 năm của mô hình HTX. Chúng ta cũng hoàn toàn có quyền tự hào khi thấy ý tưởng tương tự của mô hình kinh tế hợp tác này đã được phôi thai và xuất hiện ở nước ta từ 110 năm.

Kinh nghiệm quốc tế và bài học lịch sử của tiền bối càng cho thấy rõ đây là quy luật tất yếu. Mô hình HTX đang phổ biến trên thế giới mà chúng ta gọi là mô hình HTX kiểu mới chắc chắn phù hợp và cạnh tranh được với các loại hình doanh nghiệp khác trong nền kinh tế thị trường, nếu được hiểu và nhận thức đúng về mô hình kinh tế này theo các nguyên tắc tự trợ giúp, tự quản lý và tự chịu trách nhiệm.