Tái cấu trúc nền kinh tế nhằm tạo ra động lực mới để kinh tế phát triển hiệu quả đã được đặt ra từ 5, 6 năm nay. Bước chuyển đổi thực sự của quá trình này bắt đầu từ năm 2011, cùng với sự thay đổi chính sách từ thúc đẩy tăng trưởng sang ổn định kinh tế vĩ mô. Mục tiêu của tái cấu trúc nền kinh tế, hiểu đơn giản là tạo ra cơ chế, động lực mới để các nguồn lực đang có và sẽ có được phân bổ có hiệu quả hơn, bao gồm nguồn vốn, con người, tài nguyên, đất đai… Tuy nhiên, lựa chọn đầu tiên mà Đảng, Nhà nước quyết tâm thực hiện với ba trọng tâm là tái cấu trúc đầu tư công, khu vực doanh nghiệp nhà nước và hệ thống tài chính và đặc biệt là các ngân hàng thương mại.

Cho đến nay, quá trình tái cấu trúc nền kinh tế đã làm được một số việc. Chính phủ đã ban hành một chương trình tái cấu trúc nền kinh tế nhằm vào 3 lĩnh vực mà Thủ tướng Chính phủ đã ký vào đầu năm 2013. Trước đó, năm 2012, Thủ tướng cũng đã phê duyệt 2 Đề án tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước và tái cấu trúc hệ thống tài chính ngân hàng. Qua các chương trình, đề án này, ít nhiều hình hài, bước đi, chiều cạnh quan trọng nhất của tái cơ cấu đã có.

Về triển khai thực tế, chúng ta cũng đã làm được một số việc cụ thể. Trong tái cấu trúc hệ thống tài chính ngân hàng, bên cạnh cấu trúc lại thị trường chứng khoán, các nỗ lực tập trung cao vào các ngân hàng thương mại. Tái cấu trúc hệ thống ngân hàng có rất nhiều việc phải làm như vấn đề minh bạch hóa, nâng cao chất lượng quản trị, xử lý sở hữu chéo, nâng cao hệ thống giám sát và tái cấu trúc các ngân hàng gắn với cải tổ các doanh nghiệp nhà nước. Bước đầu lựa chọn những lĩnh vực vừa đi vào tái cấu trúc, vừa làm cho các ngân hàng đi vào hoạt động lành mạnh bình thường trở lại, gắn với thị trường.

Đến nay, thanh khoản của hệ thống ngân hàng thương mại khá dồi dào. Những khâu yếu kém nhất của hệ thống ngân hàng với khoảng chục ngân hàng yếu kém đã bước đầu được tái cấu trúc lại, chủ yếu qua hình thức sáp nhập. Nợ xấu bước đầu được xử lý thông qua Công ty mua bán nợ VAMC. Khi bước vào thực hiện tái cấu trúc, chúng ta nhận ra rằng công việc khó khăn hơn so với hình dung ban đầu và còn rất nhiều việc phải làm.

Tái cấu trúc đầu tư công đến nay cũng đã có được một số kết quả bước đầu, có tác động tích cực nhất định. Cuối năm 2011, Chính phủ ra Chỉ thị 1792 Về tăng cường quản lý đầu tư từ vốn ngân sách nhà nước và vốn trái phiếu Chính phủ nhằm thiết lập lại quy trình đầu tư công gắn với việc huy động nguồn vốn có thể có với dự án thực thi. Đồng thời là quy định cụ thể trách nhiệm của người ra quyết định đầu tư cũng như các quy định giám sát của nhiều cơ quan, trong đó có Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Cùng với đó, phương thức đầu tư công cũng đã được chuyển đổi từ phân bổ vốn ngắn hạn hàng năm sang phân bổ trung hạn; ví dụ như phân bổ trái phiếu Chính phủ. Thứ hai, việc xử lý nợ đọng cơ bản, tồn kho lớn từ hàng chục năm qua cũng đã có các quyết định giải quyết. Thứ ba, các quy định pháp lý liên quan đến đầu tư công tiếp tục được hoàn thiện, bao gồm dự thảo Luật Đầu tư công và các luật khác liên quan đến đầu tư công như Luật Đấu thầu (sửa đổi), văn bản pháp lý về PPP - đối tác công tư... Rõ ràng, tái cấu trúc đầu tư công đòi hỏi nhiều nội dung cần phải cải cách gắn với việc đánh giá hiệu quả đầu tư công; gắn với dự án, tính lan tỏa trong xã hội, gắn với sự phát triển của khu vực tư nhân; vấn đề đầu tư công với nợ công, ổn định kinh tế vĩ mô; đầu tư công gắn với các nguồn khác nhau như vốn trái phiếu, ODA… Cùng với đó là các nội dung liên quan đến phân cấp đầu tư; sửa đổi Luật Ngân sách nhà nước… Với đầu tư công, trước mắt còn rất nhiều việc cần phải thực hiện.

Cho đến nay, tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước làm được ít nhất và chậm nhất trong 3 trọng tâm tái cơ cấu kinh tế. Hiện, Thủ tướng thông qua, chấp thuận các đề án tái cấu trúc các tập đoàn, tổng công ty nhà nước do chính các đơn vị này đề xuất. Cách tiến hành chưa thật quyết liệt, bước đi quá chậm. Trong khi, đây là lĩnh vực vào loại then chốt nhất trong tái cấu trúc doanh nghiệp hiện nay. Tới đây, tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước còn rất nhiều việc phải làm như vấn đề minh bạch hóa, giám sát, đại diện quyền sở hữu, nâng cao chất lượng của các doanh nghiệp này theo các tiêu chí, thông lệ tốt nhất. Vấn đề cải tổ các tập đoàn, tổng công ty như là cổ phần hóa, cấu trúc lại và thoái vốn đầu tư ngoài ngành của bản thân các tập đoàn, tổng công ty cũng như thoái vốn của nhà nước nói chung khỏi khu vực này để nhường bước cho các lực lượng thị trường khác tham gia.
 
Nhận thức và lợi ích nhóm đang là trở lực lớn của quá trình tái cấu trúc kinh tế

Đến thời điểm này, chúng ta đã nhận ra những khiếm khuyết cũng như chất lượng tăng trưởng thấp và xu hướng ngày càng thấp đi của nền kinh tế. Quyết tâm chính trị thực hiện tái cấu trúc nền kinh tế đã có, một số chương trình đã được chấp thuận và bắt đầu triển khai như đã đề cập. Kể từ khi triển khai đến nay, tái cấu trúc nền kinh tế gặp phải nhiều trở ngại.

Trước hết trở ngại về nhận thức, tư duy. Chẳng hạn, về tái cấu trúc doanh nghiệp nhà nước thì vai trò của doanh nghiệp nhà nước nói riêng và khu vực kinh tế nhà nước nói chung trong nền kinh tế như thế nào. Về đầu tư công, hiểu thế nào là hiệu quả, các khía cạnh tác động khác nhau từ kinh tế vĩ mô đến hiệu quả bản thân dự án đầu tư công đến tính lan tỏa của các dự án đầu tư công như thế nào thì cách hiểu vẫn chưa được đầy đủ, tròn trịa.

Trở ngại thứ hai là chi phí, nguồn lực cho công cuộc tái cấu trúc nền kinh tế. Cải tổ thì cần phải có phí tổn. Chi phí này có thể là hữu hình gồm tài chính; có thể là vô hình với các tác động ngắn hạn về kinh tế, xã hội, việc làm đối với một số nhóm người khác nhau. Trong khi đó, nguồn lực của Việt Nam từ nhân lực đến nguồn lực còn rất hạn chế. Lấy một ví dụ đơn giản là xử lý nợ xấu thông qua VAMC, đây là cách làm dựa trên thực tế chưa có một nguồn lực dồi dào, sẵn có để xử lý nợ xấu. Tổ chức của VAMC còn rất mỏng, nhân lực và tài lực còn hạn chế.

Trở ngại thứ ba, công cuộc tái cấu trúc nền kinh tế lần này động chạm đến khu vực nắm giữ nguồn lực rất là lớn, dòng tiền rất là lớn của nền kinh tế. Ở đây, việc tái cấu trúc gắn với việc thay đổi các lợi ích, kể cả lợi ích nhóm gắn với những món tiền khổng lồ như vậy không phải là đơn giản.

Cuối cùng, việc xử lý tái cấu trúc nền kinh tế với ba trọng điểm như đã nêu lại gắn với mục tiêu giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, dần dần hồi phục tăng trưởng. Việc tương tác triển khai về mặt kỹ thuật để có thể kết hợp thực hiện cả 3 mục tiêu này như thế nào là điều không đơn giản.

Đây là bốn trở ngại cơ bản đang khiến cho quá trình cấu trúc lại nền kinh tế chưa được như chúng ta mong muốn. Trong đó, trở ngại từ nhận thức và lợi ích nhóm là hai trở ngại lớn không hề dễ dàng khắc phục, vượt qua.
 
Cần bước đi quyết liệt hơn, ý nghĩa hơn gắn với xác định cách làm

Tái cấu trúc nền kinh tế rất quan trọng, về dài hạn sẽ giúp Việt Nam thay đổi cách thức phát triển để cho nguồn lực đất nước được phân bổ hiệu quả hơn, kết quả cuối cùng là nâng cao chất lượng cuộc sống của dân tộc. Trong ngắn hạn và trung hạn, do kinh tế Việt Nam hiện nay khó khăn, nhiều vấn đề bức xúc trong xã hội, trong con mắt các nhà đầu tư, trong thị trường nên việc thực thi cải tổ, đặc biệt trong 3 lĩnh vực đang thực hiện, nếu chúng ta làm tốt, làm quyết liệt, đẩy nhanh tiến độ sẽ góp phần rất quan trọng cải thiện lòng tin cho thị trường, lòng tin cho công chúng, lòng tin cho xã hội, lòng tin cho các nhà đầu tư. Đây là nền tảng quan trọng để thúc đẩy sự phát triển của Việt Nam.

Tôi hy vọng rằng, trong năm 2014, thực sự phải có những bước đi quyết liệt hơn, có ý nghĩa hơn trong việc cải tổ cả 3 lĩnh vực là doanh nghiệp nhà nước, đầu tư công và hệ thống tài chính ngân hàng. Trong đó, những khía cạnh cần cải tổ đã có, đề án, chương trình đã có. Vấn đề ở đây là cách làm. Bên cạnh ý chí chính trị, cần có những bước triển khai về mặt thể chế để thực thi. Ở đây, yêu cầu đặt ra gắn với trách nhiệm của những định chế, thể chế tiến hành công cuộc tái cơ cấu, nhất là các định chế, thể chế nằm trong khu vực quản lý nhà nước, các doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước. Về cách làm, không nên chỉ làm theo cách từ dưới đi lên, mà cần phải có sức ép mạnh mẽ từ bên trên trở xuống. Thứ ba, gắn với cách làm, cần lựa chọn một số khu vực, một số doanh nghiệp, lĩnh vực và triển khai có được kết quả rõ nét. Từ đó, thị trường, công chúng, nhà đầu tư thấy được, tăng cường niềm tin vào nền kinh tế.