Sự xuất hiện của đại dịch COVID-19 đã thể hiện những rủi ro của việc chuỗi cung ứng tập trung quá nhiều vào một khu vực, đặc biệt là Trung Quốc.

Tính từ đầu năm đến nay, Nhật Bản dành ra ngân sách 220 tỷ yên (2 tỷ USD) để hỗ trợ chi phí cho doanh nghiệp đưa hoạt động sản xuất từ nước ngoài về nước. Trong vòng đầu tiên, kết thúc vào tháng 6, chính phủ đã phê duyệt 57 dự án với tổng mức hỗ trợ đạt 57,4 tỷ yên, chiếm hơn một nửa trong số 90 đơn đăng ký.

Vòng nộp đơn thứ hai, kết thúc vào tháng 7, chính phủ Nhật Bản đã nhận được 1.670 đơn đăng ký với giá trị khoảng 1,76 nghìn tỷ yên - gấp 11 lần số tiền còn lại trong ngân sách. Kết quả lựa chọn doanh nghiệp được trợ cấp sẽ có vào tháng 10 sau khi các chuyên gia độc lập đánh giá.

Mặc dù chính phủ hiện không có kế hoạch dành thêm quỹ cho chương trình, song một số ứng cử viên đang tìm cách kế nhiệm Shinzo Abe làm thủ tướng đã đề cập đến các biện pháp hỗ trợ kế hoạch đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Cho đến nay, khoảng 30 công ty đã được chấp thuận nhận hỗ trợ 23,5 tỷ yên để chuyển cơ sở sản xuất sang khu vực Đông Nam Á.

Chương trình trợ cấp áp dụng cho những doanh nghiệp sản xuất các loại hàng hóa quan trọng đối với công tác y tế cộng đồng hoặc những ngành có hoạt động sản xuất phần lớn tại một số quốc gia cụ thể. Nhiều dự án được hỗ trợ chuyển sản xuất trong vòng xét duyệt đầu tiên đều là doanh nghiệp sản xuất khẩu trang hoặc trang thiết bị y tế. Chương trình hỗ trợ tài chính giúp chi trả một phần chi phí di chuyển sản xuất, cao nhất là 15 tỷ yên (140 triệu USD) mỗi dự án.

Công ty Ace Japan hiện là một trong số các công ty đã giành được trợ cấp trong vòng đầu tiên. Ngay mùa hè năm tới, công ty sẽ khởi công xây dựng nhà máy tại tỉnh Yamagata – Nhật nhằm sản xuất nguyên liệu mà trước đây công ty chủ yếu nhập khẩu từ Trung Quốc. Nhiều yếu tố trong đó có quy định khắt khe về môi trường đã khiến công ty gặp khó khăn trong nhập hàng từ Trung Quốc, vấn đề này thậm chí đã tồi tệ hơn trong thời kỳ đại dịch COVID-19. 

Iris Ohyama, một trong những công ty đầu tiên được chấp thuận trợ cấp, đã sử dụng tiền của mình để bắt đầu sản xuất khẩu trang trong nước nhằm đa dạng hóa địa điểm sản xuất ngoài 2 nhà máy tại Quý Châu và Đại Liên ở Trung Quốc.

Trong khi đó, công ty Showa Glove cũng đã lên kế hoạch bắt đầu sản xuất găng tay cao su trong nước sớm nhất là vào mùa xuân năm 2023, thay thế khoảng 10% hàng nhập khẩu. Công ty đồng thời cũng bán găng tay sản xuất ở nước ngoài, chủ yếu ở Malaysia, tuy nhiên đại dịch đã ảnh hưởng không nhỏ làm gián đoạn chuỗi cung ứng của công ty.

Trước đây, chính phủ nước này cũng từng dùng trợ cấp nhằm đẩy mạnh sản xuất trong nước vào năm 2011. Nhật Bản đã triển khai chương trình thúc đẩy thành lập doanh nghiệp sau trận động đất và sóng thần tháng 3/2011.

Trong vòng đầu tiên, họ nhận được khoảng 750 đơn đăng ký và chấp nhận hỗ trợ cho 250 doanh nghiệp với tổng mức hỗ trợ là 200 tỷ yên. Tuy nhiên, chương trình hỗ trợ này chỉ tồn tại trong thời gian ngắn khi chi phí sản xuất ở Nhật Bản tăng lên, một phần do đồng yen mạnh vào thời điểm đó.

Lần này, mọi chuyện đã khác. Đồng yên giảm giá, cùng với việc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung đang trở nên căng thẳng, khiến an ninh kinh tế Nhật trở thành yếu tố được quan tâm hơn bao giờ hết.

Yasuyuki Todo, giáo sư kinh tế tại Đại học Waseda ở Tokyo, cho biết: "Các chính sách bảo hộ đã phổ biến ngay cả trước khi có đại dịch COVID-19, nhưng cú sốc từ đại dịch đã làm trầm trọng thêm xu hướng này".

Đại diện của một trong những doanh nghiệp nhận trợ cấp thừa nhận rằng "chúng tôi đã quyết định sản xuất trong nước ngay cả khi không được trợ cấp".

Chương trình hỗ trợ cùng đang tính đến việc kết nối tốt hơn các doanh nghiệp trong mạng lưới sản xuất để đảm bảo tốt hơn an ninh trong trường hợp khẩn cấp chứ không chỉ đơn giản dừng ở việc đóng cửa hoạt động ở nước ngoài và chuyển sản xuất về nước. 

Sức hấp dẫn của Trung Quốc trong vai trò địa điểm sản xuất đang giảm dần bởi chi phí lao động ở đây tăng nhanh chóng. Theo khảo sát năm 2019 của Tổ chức Xúc tiến Thương mại Nhật (JETRO), nếu chi phí sản xuất tại Nhật được tính là 100 điểm, chi phí sản xuất tại Trung Quốc ước tính 80 điểm còn Việt Nam cũng đang ở mức 74 điểm.

Ngoài việc đưa sản xuất về nước, nhiều doanh nghiệp Nhật Bản cũng đã xem xét tới việc chuyển hoạt động sang các quốc gia khác. Đơn cử, Iris Ohyama dự định mở nhà máy sản xuất khẩu trang ở cả Mỹ, Pháp và Hàn Quốc để mở rộng cơ cấu sản xuất vốn trước đây chỉ tập trung tại Trung Quốc ra toàn thế giới.