Câu hỏi lớn nhất của thế kỷ 20 không hề biến mất trong thế kỷ 21. Nhà nước pháp quyền với thị trường tự do hoàn toàn (điển hình là Mỹ) hay chế độ tập trung quyền lực như thời Stalin và Hitler sẽ là lựa chọn đúng đắn nhất? Đi tìm câu trả lời cho câu hỏi này, người ta phát hiện ra một trường hợp đặc biệt: Trung Quốc – đất nước đang đi theo đường lối chủ nghĩa tư bản dẫn dắt bởi nhà nước (state capitalism). 

Sự trỗi dậy của Trung Quốc và những cuộc khủng hoảng nổ ra liên tiếp ở các nền kinh tế phương Tây (suy thoái kinh tế, bội chi ngân sách, gánh nặng nợ công) khiến những tranh cãi xung quanh vấn đề mô hình phát triển kinh tế nổi lên. Nhiều quốc gia phương Tây đang tự hỏi thị trường tự do hoàn toàn (được một số “con rồng” châu Á như Hàn Quốc, Đài Loan, Nhật Bản triển khai) hay đường lối như của Trung Quốc mới là con đường tốt hơn để vươn tới sự giàu có và tầm ảnh hưởng trên phạm vi toàn cầu. 

Lịch sử cũng khiến người ta phải thận trọng. Tăng trưởng thần tốc là đặc điểm mà bất cứ “phép mùa kinh tế” nào cũng phải có. Quá trình này bắt đầu với nước Anh, Mỹ và Đức trong thế kỷ 19, tiếp tục với Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc và Tây Đức trong thời kỳ sau chiến tranh thế giới thứ II. Tuy nhiên, không quốc gia nào có thể duy trì mãi mãi tốc độ này. Các quốc gia đều phải quay trở lại với tốc độ bình thường bởi tăng trưởng ồ ạt trong quá khứ đã dẫn đến sự trưởng thành. Tốc độ bình thường là bao nhiêu? Đối với nước Mỹ, tốc độ tăng trưởng trung bình trong 3 thập kỷ trước khi khủng hoảng 2008 nổ ra là 3%. Đức giảm từ 3% xuống dưới 2%. 

Quá trình chuyển đổi từ chủ yếu dựa vào nông nghiệp và nghề thủ công sang sản xuất công nghiệp và dịch vụ cũng đồng nghĩa với khu vực nông thôn trở nên trống rỗng vì lao động đã di cư lên thành phố và cuối cùng thì nguồn lao động giá rẻ bị cạn kiệt. Do đầu tư tài sản cố định tăng lên, lợi nhuận thặng dư giảm xuống. Mỗi đồng vốn bỏ ra cũng không đem lại sản lượng nhiều như trước. Điều này cũng dễ hiểu bởi đó là một trong những quy luật lâu đời nhất của kinh tế học. 

Hiệu ứng trên cũng đúng với những nền kinh tế đã được công nghiệp hóa và nổi lên sau thời kỳ chiến tranh (như Nhật Bản và Tây Đức). Tốc độ tăng trưởng của Nhật Bản giảm từ 8% xuống dưới 0% chỉ trong 2 năm, Hàn Quốc giảm từ 12% xuống -1,5%. Chính Trung Quốc cũng là minh chứng hùng hồn cho những cú sốc về tăng trưởng. Trong 2 năm đầu của Cách mạng Văn hóa, tăng trưởng giảm 8 điểm phần trăm. Sau sự kiện thảm sát ở Thiên An Môn năm 1989, tốc độ tăng trưởng 2 con số chỉ còn ở mức 2,5% trong 2 năm liên tiếp. 

Ngày nay, thế giới đang choáng ngợp trước tốc độ tăng trưởng như vũ bão của Trung Quốc. Tuy nhiên, liệu Trung Quốc có thể viết lại lịch sử khi vẫn có thể duy trì tốc độ tăng trưởng này hay không? 

Các nhà kinh tế học đã xem xét kỹ lưỡng các cuộc khủng hoảng ở phương Tây và phép màu kinh tế đã kéo dài 30 năm nay của Trung Quốc. Họ rút ra kết luận rằng đã có thời điểm mô hình của Trung Quốc ưu việt hơn so với phương Tây. 

Các vị lãnh đạo đã hoàn thành tốt nhiệm vụ thúc đẩy người dân thực hiện công nghiệp hóa trong một khoảng thời gian rất ngắn. Dưới thời Hitler, tàu hỏa Flying Hamburger giúp đi từ Berlin đến Hamburg chỉ mất 138 phút, trong khi ngày nay ngành đường sắt Đức phải mất 66 năm mới đạt được kỷ lục đó. Lý do rất đơn giản. Hitler không phải lo lắng về phản ứng của người dân địa phương và những cáo buộc liên quan đến môi trường. Có một con tàu được thiết kế bởi người Đức đang đi lại giữa Thượng Hải và sân bay quốc tế Pudong, nhưng chính con tàu chạy trên đệm từ này đã bị phản đối gay gắt ở quê nhà bởi tiếng ồn và tiền bạc đi kèm với nó.