Trong báo cáo trình bày trước Quốc hội về tình hình kinh tế - xã hội năm 2013 và kết quả 3 năm thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2011 - 2015 tại phiên khai mạc kỳ họp thứ sáu của Quốc hội ngày 21/10, đánh giá về kết quả tái cơ cấu DNNN, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng khẳng định: “Đã tập trung hoàn thiện cơ chế, chính sách đổi mới quản lý DNNN. Triển khai thực hiện nhiều văn bản pháp luật theo hướng tăng cường quản lý nhà nước và xác định rõ quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước tại DN; đề cao trách nhiệm, phát huy tính tự chủ và công khai minh bạch của DN trong kinh tế thị trường theo quy định của pháp luật và thông lệ quốc tế”.

Có thể kể ra hàng loạt các quy định mới đã được Chính phủ ban hành trong thời gian qua như: Nghị định 50/2013/NĐ-CP về quản lý lao động, tiền lương, tiền thưởng; Nghị định 51/2013/NĐ-CP về chế độ tiền lương đối với viên chức quản lý; Nghị định 61/2013/NĐ-CP về quy chế giám sát tài chính, đánh giá kết quả hoạt động và công khai thông tin tài chính; Nghị định 71/2013/NĐ-CP về đầu tư vốn nhà nước vào DN và quản lý tài chính đối với DNNN; Nghị định 99/2012/NĐ-CP về phân công, phân cấp thực hiện quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước đối với DNNN và vốn nhà nước đầu tư vào DN...

Hiện nay, Chính phủ cũng đang nghiên cứu, soạn thảo gần 30 đề án, văn bản quy phạm pháp luật, trong đó một số quy định thiết lập thể chế tăng cường công tác kiểm tra, giám sát tại DNNN đặc biệt là các tập đoàn, tổng công ty; tách chức năng đại diện chủ sở hữu nhà nước với chức năng quản lý nhà nước… Được biết, tới đây Chính phủ sẽ ban hành một số quy định như: Nghị định về thành lập, tổ chức lại, giải thể công ty TNHH một thành viên do Nhà nước làm chủ sở hữu; Nghị định sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 59/2011/NĐ-CP ngày 18/7/2011 về chuyển DN 100% vốn nhà nước thành công ty cổ phần; Nghị định về Điều lệ mẫu của Công ty TNHH MTV do Nhà nước làm chủ sở hữu; Quyết định về quy chế đánh giá việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước đối với DNNN; Nghị định quy định chế độ giám sát, kiểm tra việc thực hiện chiến lược, kế hoạch, mục tiêu, nhiệm vụ được giao của DN; Nghị định về sửa đổi, bổ sung quy định về bán, giao DNNN; Quyết định sửa đổi, bổ sung Quyết định số 14/2011/QĐ-TTg về tiêu chí, danh mục phân loại DNNN…

Mới đây, trong Báo cáo giải trình và trả lời chất vấn tại Kỳ họp thứ 6, Quốc hội Khoá XIII, đề cập về tái cơ cấu DNNN, một lần nữa Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tái khẳng định: “Quán triệt tinh thần các Nghị quyết của Đảng, Kết luận của Hội nghị Trung ương 8 Khóa XI, Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản pháp quy và tập trung chỉ đạo hoàn thiện thể chế, tăng cường quản lý Nhà nước và quản lý của chủ sở hữu đối với DNNN. Đã quy định rõ việc phân công, phân cấp thực hiện các quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm của chủ sở hữu Nhà nước đối với DNNN và vốn Nhà nước đầu tư vào DN. Hoàn thiện cơ chế, chính sách cho việc đổi mới tổ chức quản lý và giám sát tại DNNN. Đã phê duyệt và triển khai thực hiện đề án tái cơ cấu và điều lệ tổ chức, hoạt động của các tập đoàn kinh tế, tổng công ty Nhà nước. Đến nay, đã có 12/14 tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước đặc biệt quan trọng trình Chính phủ xem xét, ban hành Nghị định về Điều lệ tổ chức và hoạt động”.

Ngoài việc hoàn thiện cơ chế, chính sách đổi mới quản lý DNNN, Chính phủ cũng đã tích cực triển khai Đề án tái cơ cấu DNNN giai đoạn 2011-2015, tập trung vào những ngành, lĩnh vực then chốt và cung ứng các dịch vụ công thiết yếu, quốc phòng an ninh. Theo đó, đến nay đã phê duyệt các đề án tái cơ cấu của 68 tập đoàn, tổng công ty nhà nước, trong đó, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt 19/21 đề án, các bộ, ngành phê duyệt 39 đề án, các địa phương phê duyệt 10 đề án. Tính đến hết tháng 8/2013, Chính phủ đã phê duyệt 100/101 đề án sắp xếp, đổi mới DNNN của các bộ, ngành, địa phương. Chính phủ cũng đã quyết định dừng thí điểm mô hình tập đoàn kinh tế đối với 2 tập đoàn trong ngành xây dựng, chuyển đổi Tập đoàn Công nghiệp Tàu thủy Việt Nam thành Tổng công ty Công nghiệp Tàu thủy.

Bên cạnh đó, tiếp tục thực hiện tái cơ cấu từng tập đoàn và tổng công ty, phê duyệt điều lệ tổ chức và hoạt động, xác định nhiệm vụ và ngành nghề kinh doanh chính, thoái vốn đầu tư ngoài ngành, đổi mới quản trị DN, tăng cường kiểm soát nội bộ và công tác quản lý cán bộ, đẩy mạnh cổ phần hóa. Thống kê cho thấy, năm 2011, cổ phần hóa được 16 DN; năm 2012 cổ phần hóa được 13 DN, 9 tháng đầu năm 2013 được 41 DN. Số DN 100% vốn nhà nước giảm từ 5.655 DN năm 2001 đến nay còn 1.254 DN.

Điều đáng mừng là hiệu quả hoạt động, sức cạnh tranh của DNNN có bước được cải thiện đáng kể. Hiện nay, khoảng 80% DNNN hoạt động có lãi. Năm 2012 và 2013, trong bối cảnh có nhiều khó khăn, các DNNN đã có nhiều cố gắng thực hiện nhiệm vụ được giao, duy trì hoạt động sản xuất kinh doanh, bảo toàn và phát triển vốn Nhà nước, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô và tăng trưởng kinh tế. DNNN đóng góp khoảng 30% thu ngân sách Nhà nước và trên 33% GDP. Trên 80% DNNN có lãi và 11,7% DN lỗ. Năm 2012, vốn chủ sở hữu tăng 26% so với năm 2011; tỷ suất lợi nhuận/vốn chủ sở hữu là 16,37%, trong đó của các tập đoàn, tổng công ty là 16,94%. Tỷ lệ nợ/vốn chủ sở hữu là 1,52 lần, trong đó của các tập đoàn, tổng công ty là 1,46 lần, nằm trong giới hạn cho phép (3 lần). Có thể khẳng định, DNNN cơ bản thực hiện được vai trò nhiệm vụ được giao. Quản lý nhà nước và quản lý của chủ sở hữu đối với DNNN tiếp tục được hoàn thiện, phù hợp với thể chế kinh tế thị trường và yêu cầu hội nhập quốc tế.

“Nhận diện” những hạn chế

Báo cáo do Thủ tướng Chính phủ trình bày trước Quốc hội về tình hình kinh tế, xã hội năm 2013 và kết quả 3 năm thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2011-2015 tại phiên khai mạc kỳ họp thứ sáu của Quốc hội đã chỉ ra những hạn chế của việc tái cơ cấu DNNN trong thời gian qua. Cụ thể, tái cơ cấu DNNN và các tổ chức tín dụng chưa đạt yêu cầu; Quản trị DN chậm đổi mới, hiệu quả sản xuất kinh doanh còn thấp.

Đánh giá về kết quả tái cấu trúc DNNN trong thời gian qua, Báo cáo thẩm tra đánh giá kết quả thực hiện nghị quyết của Quốc hội về kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội ba năm 2011-2013 và năm 2014 do Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế Nguyễn Văn Giàu trình bày tại kỳ họp thứ sáu của Quốc hội cũng cho rằng: “Nhiều ý kiến băn khoăn vì kết quả mang lại còn chậm và thực tế cho thấy để càng chậm thì hậu quả càng trầm trọng hơn. Thậm chí có thể dẫn đến tình trạng nhiều DN có tiềm lực, có khả năng tự vượt qua được khó khăn nhưng do chưa có hệ thống chính sách để hỗ trợ quá trình tái cơ cấu như xử lý lỗ, dôi dư tài sản, cán bộ, lao động khi sắp xếp lại DN nên lúng túng, chờ đợi, sẽ ảnh hưởng đến kết quả hoạt động sản xuất, kinh doanh”.

Trên một góc nhìn khác, Báo cáo số 1497/BC-UBKT13 của Ủy ban Kinh tế của Quốc hội cũng chỉ ra không ít những tồn tại trong hoạt động tái cơ cấu DNNN. Theo Ủy ban Kinh tế, công tác cổ phần hóa DNNN hiện diễn ra chậm, việc DNNN thoái vốn khỏi những ngành nghề không phải là ngành nghề chính còn gặp nhiều khó khăn, nhất là trong điều kiện thị trường chứng khoán không thuận lợi, có một số cổ phiếu niêm yết thấp hơn mệnh giá hoặc giá hiện tại thấp hơn thời điểm DN mua cổ phần nên ảnh hưởng đến việc thoái vốn do các DN phải đảm bảo quy định về bảo toàn và phát triển vốn nhà nước đầu tư.

Bên cạnh đó, vướng mắc từ một số quy định pháp luật hiện hành khiến các DNNN cũng chưa thể thoái vốn khỏi những DN hoạt động kinh doanh không hiệu quả, hoặc ngành nghề không phù hợp với định hướng phát triển. Một số nội dung trong các đề án cơ cấu của từng tập đoàn, tổng công ty chưa có giải pháp mạnh mẽ, đột phá thực hiện mục tiêu “đổi mới, phát triển và tiến tới áp dụng đầy đủ khung quản trị hiện đại theo thông lệ quốc tế” theo Quyết định số 339/QĐ-TTg ngày 19/2/2013 của Thủ tướng Chính phủ…

Theo Ủy ban Kinh tế, nhìn chung, việc triển khai thực hiện tái cơ cấu DNNN trong thời gian qua chưa có tính chiến lược, còn rời rạc, chủ yếu là chuyển giao nội bộ tập đoàn, tổng công ty hoặc giữa các DNNN, chưa tạo ra động lực và áp lực để buộc các DNNN đẩy nhanh quá trình tái cấu trúc DN. Hiện nay còn số lượng lớn DNNN tác động đến tăng trưởng kinh tế hay tác động đến kinh tế vĩ mô cần phải kiên quyết, khẩn trương tiến hành tái cơ cấu. Việc chậm tiến hành tái cơ cấu, đẩy mạnh tiến trình cổ phần hóa, tập trung vào ngành nghề sản xuất - kinh doanh chính đã làm kéo dài thời gian phục hồi của nền kinh tế, chậm thúc đẩy thị trường vốn phát triển, giảm niềm tin của các nhà đầu tư.

Trong khi đó, nhiều chuyên gia kinh tế cũng cho rằng, thực tế việc tái cơ cấu DNNN hiện nay về mặt cơ bản vẫn chỉ đơn giản là việc sáp nhập lại với nhau một cách cơ học mà chưa có đổi mới về chất. Ở một góc nhìn khác, theo TS. Võ Trí Thành, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Quản lý Kinh tế Trung ương, cho đến nay cách làm tái cơ cấu DNNN về cơ bản là dựa vào một hướng dẫn chung, từng tập đoàn đề ra cách thức, trình tự điều chỉnh/cải cách của mình để có được sự chấp thuận của đơn vị chủ quản. Về cơ bản, đó là cách tái cấu trúc từ dưới lên và là nguyên nhân làm ảnh hưởng không nhỏ đến tiến độ cũng như chất lượng tái cơ cấu DNNN thời gian qua.

Quyết liệt tái cơ cấu DNNN

Trong mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp phát triển kinh tế - xã hội năm 2014-2015, Chính phủ xác định, sẽ tiếp tục tái cơ cấu các tập đoàn và tổng công ty nhà nước theo đề án được duyệt thông qua hàng loạt các định hướng cụ thể. Theo đó, tiếp tục đẩy mạnh sắp xếp, cổ phần hóa, tập trung vào ngành nghề kinh doanh chính, thoái vốn đầu tư ngoài ngành theo nguyên tắc thị trường; Nâng cao năng lực quản trị DN, chú trọng kiểm soát nội bộ và công tác cán bộ; Tăng cường quản lý nhà nước, quản lý của chủ sở hữu và công tác giám sát, kiểm tra, thanh tra; Thực hiện công khai minh bạch hoạt động của DNNN theo quy định của pháp luật và thông lệ quốc tế...

Chia sẻ về định hướng tái cấu trúc DNNN trong thời gian tới, TS. Trần Du Lịch đề nghị cần phải bán vốn tại các ngành, lĩnh vực không cần sở hữu để thu tiền về ngân sách. Đối với DN quá khó khăn cần thiết phải tính tới giải pháp giải thể, thanh lý, cho tư nhân tham gia bởi nếu cố gắng thực hiện tái cấu trúc sẽ tốn kém chi phí rất nhiều, mà cuối cùng không đạt được kết quả.

Trong Báo cáo số 1497/BC-UBKT13, Ủy ban Kinh tế cũng đã kiến nghị nhiều giải pháp, trong đó, tập trung ưu tiên tái cơ cấu DNNN bằng các biện pháp tài chính và cổ phần hóa. Theo đó, đẩy nhanh hơn nữa công tác cổ phần hoá để huy động vốn của xã hội, nhất là các tập đoàn, tổng công ty nhà nước và có phương án sử dụng hợp lý nguồn vốn này. Xây dựng hệ thống chính sách xử lý những vấn đề lớn như: phân loại xác định danh mục ngành nghề kinh doanh chính của DNNN, quản trị DN hiện đại, chính sách lương trong DNNN, xử lý lao động dôi dư, thanh lý tài sản không sử dụng, sử dụng không hiệu quả, kế hoạch và lộ trình thoái vốn đầu tư ngoài ngành sản xuất chính trong điều kiện thị trường không thuận lợi hiện nay, cân nhắc chấp nhận các khoản lỗ phát sinh. Bên cạnh đó, tiếp tục hoàn thiện cơ chế chủ sở hữu nhà nước trong các DNNN, xây dựng và hoàn thiện các chính sách cụ thể đối với các DN trong lĩnh vực công nghiệp cơ khí, công nghiệp công nghệ thông tin, công nghiệp công nghệ cao, công nghiệp chế tạo, công nghiệp phụ trợ để hình thành một nền công nghiệp mạnh. Sớm hoàn thiện và trình Quốc hội dự án Luật quản lý và sử dụng vốn nhà nước trong DNNN.

Trước những ý kiến khác nhau về tái cấu trúc DNNN, trong Báo cáo giải trình và trả lời chất vấn tại Kỳ họp thứ 6, Quốc hội Khoá XIII, với tư cách là người đứng đầu Chính phủ, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã đưa ra lời cam kết mạnh mẽ: “Chính phủ sẽ tập trung chỉ đạo khắc phục những hạn chế, yếu kém, nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, đặc biệt là các tập đoàn và tổng công ty. Đẩy mạnh cổ phần hóa và thoái vốn đầu tư ngoài ngành theo nguyên tắc thị trường và lộ trình đã được phê duyệt. Giảm và bán toàn bộ vốn Nhà nước ở các DN mà Nhà nước không cần chi phối. Kiện toàn cán bộ lãnh đạo và nâng cao năng lực quản trị DN, nhất là các tập đoàn, tổng công ty. Tăng cường quản lý, giám sát, kiểm tra của chủ sở hữu Nhà nước. Tách bạch nhiệm vụ sản xuất kinh doanh với nhiệm vụ chính trị, công ích. Thực hiện công khai minh bạch kết quả hoạt động của DNNN theo quy định của pháp luật và thông lệ quốc tế”.

Với việc Chính phủ quyết liệt đẩy mạnh triển khai các giải pháp này, chúng ta hoàn toàn có thể kỳ vọng vào sự thành công của việc tái cơ cấu DNNN nói riêng và nền kinh tế nói chung.