Đổi mới sáng tạo đang ngày càng được xem là yếu tố then chốt thúc đẩy tăng trưởng và nâng cao năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên, thực tế tại nhiều doanh nghiệp Việt Nam, nhất là các doanh nghiệp vừa và nhỏ - chiếm phần lớn trong cơ cấu nền kinh tế cho thấy, quá trình này vẫn đang trong giai đoạn định hình, hệ thống triển khai còn phân tán và thiếu sự gắn kết giữa tư duy đổi mới với định hướng phát triển bền vững.

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang bước vào kỷ nguyên số, đổi mới sáng tạo không còn là lựa chọn, mà là điều kiện sống còn để doanh nghiệp tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, tại Việt Nam, phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa (hiện chiếm tới hơn 90% tổng số doanh nghiệp cả nước) vẫn chưa thực sự sẵn sàng cho “cuộc chơi” này.

Đây là nghịch lý đáng chú ý, bởi chính khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa đang giữ vai trò then chốt trong nền kinh tế. Hiện khu vực này đóng góp gần 40% GDP, tạo ra hơn 5,5 triệu việc làm và khai thác hiệu quả những thị trường ngách mà các tập đoàn lớn không mấy mặn mà. Họ là lực lượng linh hoạt, dễ thích ứng, và có tiềm năng lớn để bứt phá nếu được trao công cụ và môi trường phù hợp cho đổi mới sáng tạo.

Theo bà Trịnh Thị Hương – Phó Cục trưởng Cục Phát triển doanh nghiệp tư nhân và kinh tế tập thể (Bộ Tài chính), hiện nay Việt Nam có khoảng 940.000 doanh nghiệp đang hoạt động, trong đó gần 98% là doanh nghiệp nhỏ và vừa. Tuy nhiên, phần lớn các doanh nghiệp này vẫn đang loay hoay trong việc xác định hướng đi, tìm kiếm nguồn lực cũng như giải pháp phù hợp để chuyển đổi số và đổi mới công nghệ.

“Hiện nay, quá trình đổi mới sáng tạo vẫn đang là một thách thức lớn đối với nhiều doanh nghiệp Việt Nam. Không ít doanh nghiệp hiện nay vẫn chưa nhận thức đầy đủ và đúng mức về tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo đối với sự phát triển bền vững. Điều này khiến họ chậm chân trong việc bắt nhịp với xu thế công nghệ, nâng cao năng suất và cải thiện năng lực cạnh tranh trên thị trường”, bà Trịnh Thị Hương nhấn mạnh.

Thực tế cho thấy, dù Nhà nước đã ban hành một số chính sách thúc đẩy đổi mới sáng tạo, từ hỗ trợ tài chính đến khuyến khích nghiên cứu và phát triển (R&D), nhưng các chính sách này vẫn còn dàn trải, thiếu trọng tâm, và chưa thực sự "chạm" đến nhu cầu cụ thể của từng ngành nghề. Các tổ chức hỗ trợ như vườn ươm, trung tâm đổi mới sáng tạo, mạng lưới cố vấn khởi nghiệp... vẫn còn thiếu và yếu. Mối liên kết giữa doanh nghiệp với các viện nghiên cứu, trường đại học cũng còn khá rời rạc.

Thẳng thắn nhìn nhận vấn đề này tại Diễn đàn Kịch bản Kinh tế Việt Nam thường niên (Vietnam Economic Scenarios) lần thứ 16, TS. Nguyễn Đức Hiển – nguyên Phó Trưởng Ban Kinh tế Trung ương (nay là Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương) cho rằng, việc thể chế hóa các chính sách hỗ trợ đổi mới sáng tạo cho doanh nghiệp nhỏ và vừa còn rất hạn chế. Nhiều luật, nghị định đã có nhưng chưa đi vào cuộc sống, khiến doanh nghiệp buộc phải tự xoay xở, tự đầu tư, thay vì được đồng hành một cách hệ thống.

Không chỉ thiếu chính sách, nguồn lực đầu tư cho đổi mới sáng tạo cũng đang ở mức thấp đáng lo ngại. Số liệu từ Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) cho thấy, tổng chi cho R&D của Việt Nam hiện chỉ quanh mức 0,5% GDP (năm 2023 ước đạt 0,4%), thấp hơn nhiều so với mức trung bình toàn cầu (2,3%) và thua xa các nước trong khu vực như Trung Quốc (2,5%), Singapore (1,9%), Malaysia (1%).

Trong hành trình xây dựng một quốc gia số phát triển bền vững và có năng lực cạnh tranh toàn cầu, đầu tư cho R&D được xem là “chìa khóa vàng” mở ra cánh cửa đổi mới sáng tạo. Theo các chuyên gia, công nghệ số không thể lớn mạnh nếu thiếu nền tảng tri thức sâu rộng, mà tri thức ấy chỉ có thể được tích lũy và bồi đắp thông qua các hoạt động R&D bài bản, chiến lược và lâu dài. Đây chính là nơi sản sinh ra các công nghệ lõi, giải pháp đột phá và sản phẩm mang hàm lượng chất xám cao – yếu tố quyết định năng lực cạnh tranh trong kỷ nguyên số.

Muốn công nghệ số Việt Nam vươn tầm, cần có một bước chuyển thực chất trong tư duy và hành động về R&D. Đó là sự vào cuộc của cả hệ sinh thái: Nhà nước ban hành chính sách khuyến khích đầu tư R&D dài hạn; doanh nghiệp coi R&D là khoản đầu tư chiến lược chứ không phải chi phí; các viện nghiên cứu, trường đại học thúc đẩy hợp tác chặt chẽ với khu vực sản xuất – kinh doanh. Chỉ khi coi R&D là trụ cột của tăng trưởng bền vững, Việt Nam mới có thể xây dựng một nền kinh tế số có sức bật lớn, độc lập về công nghệ và sẵn sàng chinh phục tương lai.

Với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số không còn là xu hướng mà đã trở thành yêu cầu tất yếu đối với mọi ngành công nghiệp. Tuy nhiên, một thực tế đáng lo ngại là theo khảo sát của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), chỉ khoảng 13% doanh nghiệp tại Việt Nam đầu tư đáng kể vào đổi mới sáng tạo. Con số này phản ánh rõ sự chênh lệch giữa nhận thức và hành động thực tiễn trong cộng đồng doanh nghiệp.

Theo Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), Việt Nam hiện có thứ hạng khá cao về nhóm chỉ số “đầu ra đổi mới” như sản lượng khoa học, sản phẩm sáng tạo kỹ thuật số… Song, điều đáng lưu tâm là nhóm chỉ số “đầu vào đổi mới” bao gồm đầu tư cho R&D, chất lượng thể chế, nguồn vốn nhân lực và hạ tầng lại ở mức thấp. Điều này đặt ra bài toán cấp thiết cho chiến lược phát triển bền vững dựa trên đổi mới sáng tạo.

Một trong những ngành chịu tác động mạnh mẽ từ xu thế này là Dệt may – ngành công nghiệp mũi nhọn, đóng góp lớn vào kim ngạch xuất khẩu và tạo việc làm cho hàng triệu lao động trong nước. Trong bối cảnh áp lực cạnh tranh ngày càng lớn và yêu cầu về hiệu quả sản xuất liên tục gia tăng, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số không chỉ là cơ hội mà còn là điều kiện tiên quyết để ngành dệt may Việt Nam duy trì vị thế và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Tuy nhiên, quá trình này đi kèm không ít thách thức. Theo thống kê, có tới 90% doanh nghiệp trong ngành dệt may vẫn đang “chậm chân” trong quá trình đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Nguyên nhân chủ yếu nằm ở sự thiếu hụt vốn đầu tư, sự bảo thủ trong tư duy quản trị và sự thiếu hụt nguồn nhân lực có chuyên môn về công nghệ số. Nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, dù quan tâm đến các công nghệ số nhưng lại không có định hướng và chiến lược đổi mới quy trình sản xuất rõ ràng… 

Phân tích rõ hơn về thực trạng này tại Đề tài khoa học Giải pháp phát triển thị trường khoa học, công nghệ cho ngành Dệt may trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, TS. Hoàng Xuân Hiệp - Hiệu trưởng trường Đại học Công nghiệp Dệt May Hà Nội cho rằng, có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng chậm đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong ngành Dệt may. Một số nguyên nhân chủ yếu trong số đó là tại Việt Nam chưa có Trung tâm đổi mới sáng tạo riêng cho ngành Dệt may, việc đầu tư cho R&D của Việt Nam cũng như doanh nghiệp dệt may Việt Nam còn thấp.

“Đối với doanh nghiệp dệt may, các định hướng đầu tư công nghệ mới chưa được thể hiện rõ nét trong chiến lược sản xuất - kinh doanh. Đặc biệt, tỷ lệ ứng dụng công nghệ vào quy trình sản xuất vẫn còn khiêm tốn, khi chỉ có 35% doanh nghiệp tích hợp IoT, 42% doanh nghiệp sử dụng điện toán đám mây, 18% doanh nghiệp áp dụng công nghệ chuỗi khối (blockchain) và 27% doanh nghiệp dùng các nền tảng quản lý dữ liệu”, TS. Hoàng Xuân Hiệp nêu rõ.

Trao đổi với phóng viên Tạp chí Kinh tế - Tài chính về những khó khăn mà nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ đang gặp phải trong tiến trình đổi mới sáng tạo, ông Lê Huy Hoàng – Quản lý tư vấn Chuyển đổi số tại FPT Digital (Tập đoàn FPT) cho biết, doanh nghiệp nhỏ và vừa hiện nay rất quan tâm đến lĩnh vực đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, nhưng lại lúng túng vì không biết bắt đầu từ đâu. “Họ cần một đơn vị tư vấn có kinh nghiệm để đưa ra góc nhìn khách quan, gợi mở lộ trình phù hợp, dễ triển khai và hiệu quả,” ông Hoàng nhận định.

Tuy nhiên, chi phí vẫn là một trong những rào cản lớn nhất, bởi “chỉ cần nghĩ đến việc thuê tư vấn thôi là nhiều doanh nghiệp đã thấy e ngại”. Bên cạnh yếu tố tài chính, theo ông Hoàng, nhiều doanh nghiệp, kể cả ở quy mô lớn, sẵn sàng đầu tư vào công nghệ nhưng lại bỏ sót yếu tố con người và quy trình vận hành.

“Nếu một nhân viên vừa phải nhập liệu lên hệ thống, vừa phải in giấy tờ để trình ký như cũ, thì khối lượng công việc tăng gấp đôi, trong khi thu nhập không cao sẽ tạo ra sự phản kháng ngầm trong tổ chức”, ông Hoàng dẫn chứng.

Rõ ràng, đổi mới sáng tạo không phải là sân chơi riêng của các tập đoàn lớn, mà là cơ hội mở ra cho mọi doanh nghiệp, không phân biệt quy mô. Doanh nghiệp vừa và nhỏ với đặc điểm là linh hoạt, nhanh nhạy và dễ thích nghi, thực chất có lợi thế rất lớn để thử nghiệm mô hình mới, tiếp cận thị trường ngách, hoặc tận dụng công nghệ số để nâng cao năng suất và giảm chi phí.

Tuy nhiên, để làm được điều đó, họ cần được “tiếp sức” bởi một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo thuận lợi gồm chính sách ưu đãi, các quỹ hỗ trợ R&D, hạ tầng số, kết nối với trường đại học, viện nghiên cứu và đặc biệt là tư vấn chiến lược từ các chuyên gia.

Nếu không tận dụng được làn sóng đổi mới này, doanh nghiệp vừa và nhỏ sẽ mãi đóng vai “đội hậu vệ” của nền kinh tế. Ngược lại, nếu được khơi dậy và hỗ trợ đúng cách, họ hoàn toàn có thể trở thành “ngòi nổ” sáng tạo, tạo ra những đột phá mang tầm vóc quốc gia, đóng góp tích cực vào năng lực cạnh tranh và tăng trưởng dài hạn của đất nước.

07:50 12/06/2025