(iii) lỗ, lỗ liên tiếp, số thuế phát sinh; liên tiếp có số thuế phải nộp ít hoặc không phải nộp; (iv) yếu kém trong tuân thủ quy trình thuế; kết quả thuế không phù hợp với mục đích chính sách pháp luật thuế; (v) sự khác biệt giữa các yếu tố trong kê khai các loại thuế (thuế TNDN và GTGT…); (vi) doanh thu tăng nhưng thuế phát sinh giảm…

Đầu năm 2012, OECD tiếp tục đưa ra báo cáo về tuân thủ thuế đối với nhóm DN vừa và nhỏ nhưng chủ yếu tổng hợp các phương pháp đánh giá mức độ tuân thủ thuế của nhóm đối tượng này, không đi sâu vào bộ chỉ số đánh giá. Đến tháng 04/2013, OECD đã đưa ra dự thảo sổ tay hướng dẫn về đánh giá rủi ro trong lĩnh vực chuyển giá, một vấn đề mấu chốt đối với cơ quan thuế các quốc gia nhằm hạn chế các công ty đa quốc gia chuyển giá, kê tăng chi phí, giảm lãi, báo lỗ và gây thất thu lớn về thuế TNDN phải nộp...

Tiếp đó, trong “Bản sách trắng về chuyển giá” được đưa ra lấy ý kiến rộng rãi, OECD đã bổ sung thêm một số tiêu chí để nhận diện rủi ro trong chuyển giá của các công ty đa quốc gia này, như chuyển giao tài sản cố định cho các bên liên quan, tái cấu trúc kinh doanh, lỗ liên tiếp, số chuyển lỗ lớn, không có hoặc không đủ chứng từ chứng minh các giao dịch chuyển nhượng, các khoản nợ lớn. Đây chính là những tiêu chí đề xuất để đánh giá rủi ro và đưa ra quyết định thanh tra, kiểm tra với nhóm đối tượng này.

Ủy ban châu Âu

Trong hướng dẫn quản lý rủi ro dành cho các cơ quan thuế của các nước đã đề xuất rất rõ về quy trình quản lý rủi ro. Tuy không đưa ra một bộ tiêu chí thống nhất áp dụng cho khu vực do hệ thống thuế mỗi quốc gia có những đặc điểm khác nhau nhưng Ủy ban châu Âu (EC) khuyến nghị, những tiêu chí do các quốc gia áp dụng cần phải cụ thể, phải đo lường được (ví dụ như tỷ lệ tăng trưởng doanh thu nhỏ hơn x% hay chênh lệch doanh thu là x% so với đối tượng nộp thuế tương đồng khác) và điều quan trọng là cần phải xây dựng và khai thác các phần mềm, các kho dữ liệu làm cơ sở cho việc phân tích, đánh giá những tiêu chí đó.

Hướng dẫn cũng đưa ra ví dụ một số điểm chính trong tình hình triển khai công tác quản lý rủi ro về thuế của một số nước như Thụy Điển, Hà Lan, Anh, Ba Lan, Italia, Áo, Đức và Hy Lạp. Các quốc gia này đã xây dựng được các phần mềm, kho dữ liệu và đưa ra các bộ tiêu chí đánh giá với từng đối tượng (DN, cá nhân), phân loại rủi ro theo từng sắc thuế (thuế VAT, thuế TNDN, thuế thu nhập cá nhân và các sắc thuế khác) cũng như quy trình kiểm soát áp dụng sau bước đánh giá rủi ro.

Liên bang Nga

Tại Liên bang Nga, mọi kế hoạch, quy trình, thủ tục và nội dung cũng như phương pháp thanh kiểm tra thuế do cơ quan thuế phê duyệt và ban hành đều dựa trên hệ thống tiêu chí đánh giá rủi ro đối với đối tượng nộp thuế một cách độc lập và công khai.

Trong thực tế, từ nửa cuối năm 2007, hệ thống tiêu chí đó đã trở thành một công cụ của các cơ quan thuế nhằm khuyến khích đối tượng nộp thuế tăng tính minh bạch trong áp dụng căn cứ tính thuế, tăng khả năng sinh lợi cho DN, tránh tổn thất do các hoạt động sản xuất kinh doanh đồng thời giảm khả năng phải hoàn thuế. Tuy nhiên, công cụ này chưa trở thành một công cụ duy nhất cho việc lập kế hoạch thanh, kiểm tra thuế trên toàn Liên bang Nga vào năm 2008. Do vậy, việc phân tích các hoạt động kinh tế và tình hình hình tài chính để phân loại, lựa chọn đối tượng nộp thuế cho kế hoạch thanh tra, kiểm tra thuế của các cơ quan thuế trên cơ sở phương pháp luận và hệ thống các tiêu chí, chỉ tiêu chỉ được thực hiện đồng bộ từ năm 2009.

Tiếp đó, Quyết định số N MM-3-06/333@ ngày 30/05/2007 và quyết định sửa đổi số N MMB-7-2/461@ ngày 22/09/2010 của Tổng cục thuế Liên bang Nga “Về việc phê chuẩn hệ thống nguyên tắc lập kế hoạch thanh kiểm tra thuế" đã tạo ra một hệ thống các nguyên tắc lập kế hoạch kiểm tra thuế (cho các cơ quan thuế) và các tiêu chí tự đánh giá rủi ro về thuế (đối với đối tượng nộp thuế).

Hệ thống các nguyên tắc này nhằm hướng tới: (i) Thống nhất các nguyên tắc trong lập kế hoạch thanh, kiểm tra thuế trên toàn Liên bang; (ii) Nâng cao tính tuân thủ và hiểu biết của đối tượng nộp thuế; (iii) Bảo đảm tăng nguồn thu ngân sách trên cơ sở tăng số lượng đối tượng nộp thuế tự nguyện và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế; (iv) Giảm số lượng đối tượng nộp thuế hoạt động trong “vùng tối” (trốn thuế); (v) Cập nhật và cung cấp thông tin đầy đủ cho đối tượng nộp thuế về các tiêu chí lựa chọn các đối tượng chịu thanh, kiểm tra thuế.

Với những mục tiêu đó, thông qua quyết định ban hành, Tổng cục thuế Liên bang Nga đã phổ biến rộng rãi 12 tiêu chí để giúp cơ quan thuế và đối tượng nộp thuế có thể tiếp cận dễ dàng và minh bạch các tiêu chí lựa chọn, bao gồm: (1) Tỷ lệ thuế trích nộp thấp hơn trung bình ngành; (2) Kê khai lỗ trên các báo cáo tài chính, báo cáo thuế trong thời gian dài; (3) Kê khai trên báo cáo thuế giá trị thuế được khấu trừ lớn trong kỳ báo cáo; (4) Tốc độ tăng chi phí nhanh hơn tốc độ tăng thu nhập từ hoạt động bán hàng và cung cấp dịch vụ; (5) Lương bình quân trên đầu người thấp hơn trung bình ngành trong cùng khu vực; (6) DN có số thuế kê khai gần với số thuế kê khai của các DN thuộc đối tượng áp dụng chế độ thuế ưu đãi/đặc biệt do Tổng cục thuế Liên bang quy định; (7) Cá nhân/hộ kinh doanh kê khai chi phí tối đa gần với thu nhập trong kỳ; (8) DN có giao dịch, mua bán với các bên có quan hệ liên kết; (9) DN chưa thực hiện giải trình về chênh lệch các số liệu trên báo cáo theo yêu cầu của cơ quan thuế; (10) DN có chuyển đổi hoặc đăng ký lại với cơ quan thuế do thay đổi trụ sở (hoặc địa bàn hoạt động); (11) Có chênh lệch lớn các chỉ tiêu phản ánh khả năng sinh lời theo các số liệu trên báo cáo tài chính so với các DN cùng ngành; (12) DN có dấu hiệu không minh bạch trong các hoạt động sản xuất kinh doanh.

Sau khi đưa ra 12 tiêu chí đánh giá rủi ro thuế để lựa chọn các đối tượng thanh kiểm tra, Tổng cục thuế Liên bang Nga đã thực hiện mô hình hóa và triển khai đồng bộ các văn bản hướng dẫn, ứng dụng công nghệ thông tin để thống nhất kiểm soát thông tin của đối tượng nộp thuế (từ đăng ký đến kê khai, quyết toán thuế) và tạo ra cơ sở dữ liệu đồng bộ với các cơ quan ban ngành khác. Chỉ với 12 tiêu chí, các cơ quan thuế có thể đánh giá được khá toàn diện hoạt động sản xuất kinh doanh và thực trạng tài chính của đối tượng nộp thuế để từ đó có thể chọn ra danh sách các đối tượng nộp thuế có rủi ro cao nhất.

Nếu như trước đây, trung bình cứ 10 đối tượng nộp thuế thì phải thanh, kiểm tra 1 đối tượng thì giờ đây tỷ lệ kiểm tra đồng bộ tại cơ sở - đối tượng nộp thuế là 1% (trong khi tỷ lệ này ở các nước OECD là 3%)…

Bài học xây dựng bộ tiêu chí quản lý rủi ro thuế cho Việt Nam

Cơ quan Thuế Việt Nam đã đưa ứng dụng phần mềm phân tích rủi ro người nộp thuế vào phục vụ công tác lập kế hoạch thanh tra thuế (TPR) nhằm đánh giá rủi ro các DN do các Cục, Chi cục thuế quản lý.

Bên cạnh đó, một bộ tiêu chí tĩnh thí điểm cũng đã được xây dựng và đề xuất làm nền tảng để đánh giá rủi ro dựa trên 2 nguyên tắc: (1) đánh giá lịch sử tuân thủ pháp luật về thuế của đối tượng nộp thuế, sự biến động về kê khai thuế qua các kỳ và hiệu quả sản xuất kinh doanh của DN; (2) dựa trên phân loại quy mô DN, doanh thu và thuế thu nhập phát sinh hàng năm.

Ngoài ra, hiện nay, cơ quan Thuế cũng đang áp dụng những ngưỡng chỉ tiêu để xác định 4 nhóm DN có dấu hiệu rủi ro yêu cầu thanh tra: (i) Cơ sở kinh doanh kê khai lỗ 2 năm liên tục hoặc có số lỗ vượt quá số vốn chủ sở hữu; (ii) Cơ sở kinh doanh được hoàn thuế từ hoạt động kinh doanh bất động sản, kinh doanh thương mại, dịch vụ; (iii) Cơ sở kinh doanh thay đổi trụ sở từ 2 lần trở lên trong vòng 12 tháng kể từ ngày có quyết định hoàn thuế trở về trước; (iv) Cơ sở kinh doanh có sự thay đổi bất thường giữa doanh thu tính thuế và số thuế được hoàn trong giai đoạn 12 tháng kể từ ngày có quyết định hoàn thuế trở về trước.

Tuy nhiên, quản lý rủi ro không chỉ nên dựa trên những tài liệu do đối tượng nộp thuế cung cấp mà cả những tài liệu khác mà cơ quan thuế thu thập được, như: tài liệu từ bên thứ ba; các thông tin trên mạng internet; các cơ sở dữ liệu kinh tế (tăng trưởng kinh tế, chỉ số kinh tế trung bình ngành hoặc của một số DN từng ngành, thu nhập lao động bình quân theo ngành..); cơ sở dữ liệu ngành thuế (lịch sử tuân thủ, số lần kê khai nộp, số lần chậm nộp, số lần bị phạt...

Ngoài những bộ tiêu chí đánh giá rủi ro trong thanh tra thuế đã có sẵn, cơ quan Thuế Việt Nam nên sử dụng một số những tiêu chí quản lý rủi ro thuế sau:

Một là, lỗ, lỗ liên tiếp; liên tiếp có số thuế phải nộp ít hoặc không phải nộp;

Hai là, biến động của tỷ lệ thuế TNDN và thuế GTGT phát sinh trên doanh thu (Doanh thu tăng nhưng thuế phát sinh giảm);

Ba là, thuế phát sinh/giảm sút so với các năm trước/ so với các DN cùng ngành không giải trình được; kết quả thuế không phù hợp với mục đích chính sách pháp luật thuế;

Bốn là, các thay đổi lớn về tình hình tài chính, biến động của các chỉ tiêu hiệu quả kinh doanh (hệ số khả năng thanh toán tổng quát, lợi nhuận sau thuế/doanh thu thuần (ROS), giá vốn/doanh thu thuần, tỷ trọng chi phí bán hàng và chi phí quản lý doanh nghiệp/ doanh thu thuần, lợi nhuận sau thuế/vốn chủ sở hữu (ROE)).

Năm là, yếu kém trong tuân thủ quy trình thuế: không đăng ký thuế, chậm đăng ký thuế, chậm nộp tờ khai thuế, không kê khai thuế, chậm nộp thuế…;

Sáu là, sự khác biệt giữa các yếu tố trong kê khai các loại thuế (ví dụ thuế TNDN và GTGT….);

Bảy là, thời gian của quá trình tiến hành kiểm tra, thanh tra đối tượng nộp thuế.

Tài liệu tham khảo:

1. European Commission, Directorate-General of Taxation and Customs Union, Fiscalis Risk Analysis Project Group (2006), Risk Management Guide for tax administrations;

2. OECD (2013), Draft Handbook on Transfer Pricing Risk Assessment in PwC, Alerte Pricing Knowledge Network in publications.pwc.com;

3. OECD (2013), White paper on transfer pricing documentation;

4. Аспирант Подоляко Мирослава Николаевна “Опыт планирования выездных налоговых проверок в ИФНС России по Нижегородскому району г. Нижнего Новгорода, Финансы и кредит (28) УЭкС, 4/2011;

5. Приказ ФНС РФ от 22.09.2010 N ММВ-7-2/461@ "О внесении изменений в Приказ ФНС России от 30.05.2007 N ММ-3-06/333@ "Об утверждении концепции системы планирования выездных налоговых проверок") in www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_105111/.