Ghi nhận từ pháp đình cho thấy, có nhiều trường hợp nhóm cổ đông đã khởi kiện xin hủy nghị quyết đại hội cổ đông, thậm chí, có những công ty, việc khởi kiện xin hủy nghị quyết đại hội cổ đông có tính “thường niên”, tức là cứ có nghị quyết ra là có đơn khởi kiện. Nếu chỉ nhìn bề ngoài thì có vẻ như doanh nghiệp đang bị làm khó dễ bởi nghị quyết đã được đa số cổ đông tán thành, những sai sót trong việc tổ chức nên được “thể tất”.

Tuy nhiên, nếu tìm hiểu kỹ mâu thuẫn dẫn đến vụ kiện thì thấy cổ đông nhỏ thường rơi vào tình cảnh “tức nước vỡ bờ” bởi ban điều hành, ban lãnh đạo - thường là đại diện của cổ đông lớn - không thực hiện các quy định của luật pháp, không tôn trọng các quyền cổ đông mà dựa vào tỷ lệ chi phối để thao túng.

Luật trao quyền…

Với nguyên tắc đối vốn, quyền lực của cổ đông - ông chủ doanh nghiệp -  phải dựa vào tỷ lệ sở hữu. Tuy nhiên, nếu pháp luật chỉ căn cứ vào duy nhất tỷ lệ sở hữu thì không khó để thấy rằng, sẽ không có nhiều cổ đông nhỏ tham gia góp vốn vào công ty cổ phần. Do đó, qua thực tiễn phát triển loại hình công ty cổ phần, những nguyên tắc quản trị nhằm có sự bảo vệ lợi ích chung của các cổ đông đã được hình thành và được “luật hóa”.

Luật Doanh nghiệp 2005 trong phần về quản trị công ty cổ phần đã có nhiều quy định về quyền cổ đông và đến một tỷ lệ sở hữu nhất định nào đó, cổ đông sẽ được trao thêm quyền. Điều 79 Luật Doanh nghiệp 2005 quy định về quyền của cổ đông phổ thông, theo đó, Luật trao cho cổ đông 8 “quyền” cơ bản như được tham dự cuộc họp đại hội cổ đông, được nhận cổ tức, tra cứu trích lục danh sách cổ đông, điều lệ công ty…

Cổ đông hoặc nhóm cổ đông sở hữu 10% điều lệ được quyền đề cử người vào HĐQT, ban kiểm soát, xem và trích lục báo cáo tài chính giữa năm và hàng năm, các báo cáo của ban kiểm soát; yêu cầu triệu tập đại hội cổ đông khi HĐQT có vi phạm nghiêm trọng, nhiệm kỳ của HĐQT đã vượt quá 6 tháng mà HĐQT mới chưa được bầu thay thế… Ngoài ra, khi công ty quyết định tổ chức lại công ty hoặc thay đổi quyền, nghĩa vụ của cổ đông quy định tại điều lệ mà cổ đông phản đối thì cổ đông có quyền yêu cầu công ty mua lại cổ phần.

… rồi bỏ đó

Trong Luật Doanh nghiệp, rất nhiều quy định đã được đưa ra không chỉ với mục tiêu bảo vệ cổ đông nhỏ mà còn để tạo hành lang pháp lý cho quản trị trong công ty cổ phần nhưng đều không có cơ chế để thực thi, không có cơ quan giám sát, kiểm tra, thanh tra. Ví dụ, mọi cổ đông đều có quyền dự họp đại hội cổ đông, nhưng thực tế, có công ty gây khó dễ việc dự họp như gửi giấy mời muộn, tổ chức họp ở địa phương xa xôi, cổ đông khó đi lại, phải xác nhận dự họp mới được cho vào… Luật cũng quy định công ty phải gửi đầy đủ các tài liệu liên quan đến nội dung thảo luận trong cuộc họp, nhưng rất nhiều công ty không thực hiện.

Một quy định khác tuy đơn giản nhưng lại vướng phải các điều luật khác, đó là quy định cổ đông được xem và trích lục danh sách cổ đông. Rất nhiều doanh nghiệp từ chối không cho cổ đông thực hiện sao chụp danh sách này với lý do máy phô tô hỏng, bận chưa làm được, sếp đi vắng, không có người ký… Hậu quả là nếu ai đó muốn tập hợp các cổ đông để đủ tỷ lệ 1%, 10% vốn điều lệ để thực hiện các quyền khác thì không thể làm được. Một cổ đông của công ty cổ phần Vũng Tàu Tourist cho biết, có nhóm cổ đông đang muốn tập hợp 1% cổ phần để khởi kiện Tổng giám đốc, nhưng vì chưa đủ tỷ lệ này nên chưa thực hiện được.

Đương nhiên, nếu cổ đông muốn yêu cầu triệu tập đại hội cổ đông theo khoản 3, Điều 79, Luật Doanh nghiệp cũng rất khó bởi không có danh sách để tập hợp đủ tỷ lệ 10%. Ngay cả khi có đủ 10% thì các chướng ngại vật tiếp tục nảy sinh. Nhóm cổ đông phải yêu cầu HĐQT triệu tập họp, nếu HĐQT không thực hiện thì yêu cầu ban kiểm soát, nếu ban kiểm soát cũng không thực hiện thì cổ đông “bó tay”. Nếu may mắn, có thể triệu tập cuộc họp, ra được nghị quyết thì lại có nguy cơ nghị quyết không có giá trị pháp lý bởi thiếu con dấu. Tình trạng tranh chấp con dấu đã từng xảy ra ở nhiều doanh nghiệp khi một bên giữ rịt lấy con dấu và bên kia không cách nào thực hiện các công việc của công ty.

Rất nhiều quy định khác đều bị công ty phớt lờ khiến cổ đông nhỏ bức xúc, nhưng không biết kêu ai, bởi cho đến nay, không có cơ quan nào có trách nhiệm giám sát, kiểm tra việc thực hiện các quy định này. Cho đến nay, việc duy nhất cổ đông có thể làm là khởi kiện đề nghị hủy nghị quyết đại hội cổ đông theo Điều 107 Luật Doanh nghiệp, hoặc khởi kiện đối với thành viên HĐQT, tổng giám đốc theo Điều 25 Nghị định 102/2010/NĐ-CP hướng dẫn thi hành Luật Doanh nghiệp. Nhưng muốn khởi kiện cũng không dễ dàng gì. Có địa phương, tòa án chấp nhận thụ lý đơn khởi kiện, nhưng có địa phương, tòa án từ chối do cách hiểu khác nhau.

Pháp luật về TTCK cũng có quy định nhằm bảo vệ lợi ích chung thị trường và qua đó cũng bảo vệ các cổ đông, nhà đầu tư nhỏ lẻ. Chẳng hạn, các quy định về công bố thông tin định kỳ như BCTC quý, bán niên, năm; báo cáo kiểm toán; thông tin bất thường; công ty đại chúng phải có website; phải đăng ký với UBCK… Tuy nhiên, trong số hàng nghìn công ty đại chúng đang tồn tại và hoạt động, mới chỉ có gần 2.000 doanh nghiệp đã đăng ký với UBCK. Rất nhiều công ty đại chúng vi phạm nghĩa vụ công bố thông tin. Có công ty đã đăng ký đại chúng với UBCK nhưng không hề công bố thông tin. Lại có những công ty UBCK đã xử phạt vì vi phạm nghĩa vụ công bố thông tin, nhưng sau khi xử phạt thì vẫn tiếp tục vi phạm, không lập website, không công bố thông tin, như công ty cổ phần Bia Sài Gòn Nghệ Tĩnh.

Đây rõ ràng là tình trạng “nhờn luật” và chính điều này khiến cổ đông nhỏ bức xúc hơn cả. Nhiều trường hợp chỉ đến khi cổ đông có đơn thư gửi đến UBCK thì mới tổ chức thanh, kiểm tra và ra quyết định xử phạt như đối với trường hợp công ty cổ phần Xi măng La Hiên.