Đầu tư và phân bổ ngân sách nhà nước cho khoa học xã hội

Ở Việt Nam, hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ nói chung, khoa học xã hội (KHXH) nói riêng chủ yếu được đầu tư từ các nguồn: Nguồn ngân sách nhà nước (NSNN); nguồn vốn đầu tư của các DN; nguồn tài trợ từ nước ngoài và các nguồn khác.

Thực trạng đầu tư tài chính cho hoạt động KHXH của nước ta thời gian qua còn thấp do nguồn đầu tư còn hạn chế, hầu như 100% là từ NSNN. Tỷ trọng đầu tư tài chính cho hoạt động KHXH cũng thấp, ví dụ như các chương trình trọng điểm cấp nhà nước về KHXH chỉ chiếm từ 1% đến 6,7% tổng kinh phí đầu tư, so với mức từ 12,2% đến 38,9% của chương trình trọng điểm cấp nhà nước về khoa học và công nghệ (gấp 7,4 lần KHXH).

Thực trạng về cơ chế sử dụng và quản lý tài chính đối với hoạt động KHXH về cơ bản cũng giống như khoa học tự nhiên và khoa học - công nghệ đều áp dụng Nghị định 60/2003/NĐ-CP ngày 6/6/2003 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật NSNN và Thông tư liên tịch số 25/2003/TTLT/BKH&CN-BTC ngày 25/8/2003 của Bộ KH&CN, Bộ Tài chính về việc bổ sung một số quy định tại Thông tư liên tịch số 2341/2000/TTLT/ BKHCNMT-BTC ngày 28/11/2000 hướng dẫn thực hiện Nghị định 119/1999/NĐ-CP ngày 18/9/1999 của Chính phủ về một số chính sách và cơ chế tài chính khuyến khích các DN đầu tư vào hoạt động khoa học và công nghệ.

Việc sửa đổi, bổ sung cơ chế đầu tư, sử dụng và quản lý tài chính đối với hoạt động khoa học và công nghệ, trong đó có KHXH đang theo hướng tăng cường phân cấp quản lý, giao quyền quyết định cho các bộ, ngành, địa phương và cơ sở. Hoạt động khoa học và công nghệ đã có sự đổi mới về phương thức đầu tư tài chính theo nhiệm vụ khoa học trọng điểm cấp nhà nước, cấp bộ, ngành thông qua tuyển chọn hay đấu thầu hoặc xét chọn giao trực tiếp, không đầu tư theo số lượng biên chế như trước nữa. Qua đó thể hiện từng bước đổi mới theo hướng xã hội hóa, gắn các tổ chức khoa học và công nghệ với sản xuất, thực tiễn đời sống và đặc biệt là khuyến khích các DN tham gia các hoạt động khoa học và công nghệ và đã đạt kết quả nhất định.

Cơ chế tài chính cho khoa học và công nghệ đã được đổi mới theo hướng thông thoáng hơn, tự chủ hơn, gắn chế độ chi tiêu với sản phẩm nghiên cứu, chú trọng đến lao động “chất xám” trong nghiên cứu sáng tạo, mức chi đã được nâng lên phù hợp hơn với thực tế. Cơ chế quản lý tài chính đối với các chương trình khoa học và công nghệ trọng điểm cấp Nhà nước đã được cải tiến theo hướng tập trung và tăng quyền chủ động cho các chương trình, quy định rõ hơn về trách nhiệm và quyền hạn của các chương trình, khắc phục tình trạng đầu tư phân tán, không rõ trách nhiệm. Cơ chế đầu tư hỗ trợ tài chính cho các DN nghiên cứu, ứng dụng các thành tựu khoa học vào sản xuất và đời sống đã góp phần nâng cao nhận thức của các DN trong việc đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, đổi mới công nghệ nhằm tạo ra nhiều sản phẩm mới thay thế nhập khẩu với giá thành thấp, nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm sản xuất trong nước và nền kinh tế.

Tuy nhiên, những đổi mới đó vẫn chưa làm thay đổi căn bản cơ chế đầu tư, sử dụng và quản lý tài chính đối với khoa học và công nghệ và còn nhiều tồn tại vướng mắc như:

- Cơ chế đầu tư và phân bổ NSNN cho hoạt động KHXH chưa rõ ràng, còn bất cập. Mặc dù Nghị quyết hội nghị Trung ương 2 khóa VIII đã được thực hiện với việc dành 2% chi NSNN cho hoạt động khoa học và công nghệ, song chưa có cơ chế đầu tư và phân bổ hợp lý cho từng lĩnh vực khoa học, nhất là KHXH.

- Quy trình lập, xét duyệt và giao dự toán NSNN cho các lĩnh vực khoa học và công nghệ còn nặng tính hành chính, hình thức v à quá nhiều thủ tục rườm rà. Dự toán chi NSNN được xây dựng và sử dụng phải chi tiết theo mục lục NSNN, điều đó gây nhiều khó khăn cho các đơn vị sử dụng trong việc chủ động chi tiêu và thay đổi cơ cấu chi phù hợp với thực tiễn hoạt động khoa học và công nghệ theo cơ chế thị trường. Hơn nữa, dự toán ngân sách hàng năm đối với các đơn vị nghiên cứu khoa học chưa đáp ứng yêu cầu các cơ sở xây dựng, tổng hợp và cân đối; quy trình phân bổ từ Chính phủ quyết định giao dự toán cho các bộ, ngành, địa phương và sau một thời gian khá dài các bộ, ngành, địa phương mới phân bổ và cũng phải mất một thời gian dài nữa các chương trình, đề tài, đề án mới nhận được kinh phí, vì vậy ảnh hưởng rất lớn đến quá trình thực hiện các nhiệm vụ khoa học.

- Hệ thống các tiêu chuẩn, định mức chi cho KHXH còn những bất cập so với thực tiễn như thù lao thấp nên gây ra tình trạng “biến báo” chứng từ thanh quyết toán tài chính.

- Hệ thống mẫu biểu báo cáo và chứng từ thanh quyết toán tài chính quá chi tiết, tỉ mỉ, phức tạp đã gây nhiều khó khăn cho công tác tài chính, thanh quyết toán công trình. Công tác kiểm tra, giám sát chi NSNN của các đơn vị dự toán cấp trên và cơ quan quản lý tài chính các cấp kể cả kiểm toán nhà nước cũng không đủ thời gian và công sức để tiến hành đầy đủ, chính xác. Vì vậy, phương thức quản lý theo hệ thống chứng từ, sổ sách và báo cáo tài chính hiện nay trở thành lỏng lẻo, tạo nhiều kẽ hở cho tiêu cực phát sinh trong hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ, nhất là trong khâu quyết toán.

- Chưa phân định rõ giữa trách nhiệm và quyền hạn của chủ nhiệm đề tài, đề án, dự án khoa học với cơ quan chủ trì thực hiện trong hoạt động khoa học, sử dụng và quản lý tài chính, gây nhiều khó khăn cho sử dụng và quản lý tài chính, làm nảy sinh mâu thuẫn giữa phát huy quyền độc lập tự chủ của chủ nhiệm công trình với vai trò quản lý, điều hành và chi tiêu tài chính của thủ trưởng cơ quan sử dụng ngân sách nhà nước.

Giải pháp đổi mới

Để phát huy được nguồn lực tài chính nhà nước đầu tư vào KHXH cũng như huy động được các nguồn đầu tư từ bên ngoài vào lĩnh vực này cần quan tâm đến một số giải pháp sau:

- Xây dựng cơ chế khuyến khích các DN đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng các kết quả nghiên cứu khoa học vào sản xuất đời sống và hoạch định chính sách

- Việc hỗ trợ tài chính để khuyến khích các DN nghiên cứu và ứng dụng các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn cần được đẩy mạnh và thực chất hơn nữa theo Nghị định 119/1999/NĐ-CP của Chính phủ về một số chính sách tài chính hỗ trợ DN nghiên cứu khoa học và đổi mới công nghệ như: Hỗ trợ cho nhiều DN thuộc các thành phần kinh tế, nhất là DN nhỏ và vừa, tăng cả về số lượng và tỷ trọng so với tổng mức đầu tư; ưu tiên các chính sách khác.

- Khi áp dụng cơ chế tuyển chọn (đấu thầu), đặt hàng, giao nhiệm vụ thực hiện các đề tài độc lập cấp Nhà nước, NSNN tăng cường đầu tư hỗ trợ cho các DN nghiên cứu khoa học, ứng dụng các kết quả nghiên cứu vào sản xuất để tạo sản phẩm thay thế nhập khẩu, nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng sức cạnh tranh trên thị trường.

Xây dựng định mức chi hợp lý cho KHXH:

- Cần xây dựng định mức chi đối với từng khâu của quy trình nghiên cứu như: Xây dựng đề cương (tổng quát, chi tiết); thu thập, xử lý tư liệu; tọa đàm; hội thảo khoa học; biên soạn các chuyên đề và báo cáo tổng quan nghiên cứu; nghiệm thu đánh giá và các khâu phụ trợ.

- Trên cơ sở định mức chi hợp lý, kết hợp với đầu tư tập trung, có trọng điểm không chia đều theo bình quân cho hoạt động KHXH. Tập trung đầu tư vào khâu cần thiết, những ngành, lĩnh vực là nền tảng cốt lõi nhằm tập trung nguồn lực và củng cố đầu tầu khỏe kéo theo các ngành khác cùng phát triển bền vững.

- Ưu tiên chi cho KHXH cao hơn hiện nay và cao hơn lĩnh vực hành chính sự nghiệp.