Từ năm 2012, nhiều doanh nghiệp cà phê đã có mức nợ xấu cao, thậm chí doanh nghiệp có quy mô lớn cũng đứng trước nguy cơ vỡ nợ. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã báo cáo Chính phủ thực trạng này và đề nghị bổ sung mặt hàng cà phê vào danh sách được giãn trả nợ vay tín dụng xuất khẩu từ 12 tháng lên 36 tháng. Mặt khác, doanh nghiệp trong nước phải vay với lãi suất trung bình 17%/năm nên không thể cạnh tranh với doanh nghiệp nước ngoài, chưa kể có những thời điểm lên đến 24% khiến lợi nhuận làm ra không bù được chi phí hoạt động. Một ví dụ tiêu biểu được đưa ra cho tình trạng này là Tập đoàn Thái Hòa – một doanh nghiệp xuất khẩu cà phê lớn. Doanh nghiệp vừa mới hủy niêm yết tại Sở Giao dịch chứng khoán Hà Nội cũng vì doanh thu năm 2012 chỉ đạt 19,7 tỷ đồng, nhưng phải trả nợ đến 72,3 tỷ đồng. Nhiều doanh nghiệp khác trong ngành cũng có số nợ lớn tương đương hoặc lớn hơn so với Thái Hòa.

Các doanh nghiệp kinh doanh cà phê hầu hết đều tập trung vào ngành kinh doanh chính. Giá cà phê dù lên xuống thất thường nhưng cung - cầu trong và ngoài nước luôn chuyển động mạnh, dòng tiền đi - về không bị tắc. Mặt khác, doanh nghiệp xuất khẩu cà phê luôn là đối tượng được ưu đãi (thuế xuất khẩu 0%, trong khi thuế nhập khẩu là 15 - 30% tùy loại). Vậy tại sao nhiều doanh nghiệp lại làm ăn thua lỗ, có nợ xấu cao và nhiều doanh nghiệp đứng trên bờ vực phá sản?

Theo Bộ Tài chính, thời hạn cho vay đối với mặt hàng cà phê thông thường từ 4 - 6 tháng tùy hợp đồng xuất khẩu. Trong khi đó, tín dụng xuất khẩu đã cho phép vay tới 12 tháng. Với thời hạn trả nợ kéo dài so với doanh nghiệp thông thường thì không khó để doanh nghiệp cà phê trả nợ. Việc chậm trả nợ thực chất là do họ thiếu linh hoạt trong kinh doanh và dự báo xu hướng thị trường, thậm chí còn do cố tình găm hàng chờ giá, để giảm lỗ… Điều này khiến không có dòng tiền quay về, cộng với việc hàng tồn kho tăng cao nên họ không thể kiểm soát tình hình. Ngoài ra, không phải doanh nghiệp nào cũng xuất trình hồ sơ chứng từ cho các khoản vay tại VDB, nên khó kiểm soát nguồn vốn vay có sử dụng đúng mục đích hay không.

Với tình trạng chung như vậy, việc giãn nợ cho doanh nghiệp cà phê vay tín dụng xuất khẩu từ 12 tháng lên 36 tháng, bằng cách sửa đổi Nghị quyết 02 của Chính phủ về hỗ trợ thị trường để bổ sung đối tượng này vào danh mục được giãn nợ là điều dễ thực hiện. Tuy nhiên, cách làm này cũng không thể giải quyết được tận gốc cái khó của cả một ngành hàng vì số nợ xấu tại VDB của ngành cà phê chỉ chiếm 11% tổng dư nợ xấu tại các tổ chức tín dụng.

Điểm yếu nhất của doanh nghiệp cà phê được cho là năng lực quản trị, khả năng dự báo thị trường và năng lực quản trị dòng tiền, kém độ nhạy trong quyết định kinh doanh, kể cả các doanh nghiệp xuất khẩu hàng đầu. Không đầu tư ngoài ngành nhưng các quyết định đầu tư dàn trải, lấy vốn ngắn hạn để đầu tư dài hạn dẫn đến mất khả năng trả nợ, đứng trên bờ phá sản. Với các yếu kém mang tính cố hữu và kéo dài của hệ thống các doanh nghiệp cà phê lớn như vậy, rất khó trông chờ vào sự xoay chuyển tình thế của một vài biện pháp giãn nợ hay chỉ trong thời gian ngắn.