Thuật ngữ rào cản đối với thương mại được đề cập lần đầu tiên và chính thức trong Hiệp định về hàng rào và kỹ thuật trong thương mại (TBT) của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO). Tuy nhiên, trong Hiệp định TBT, thuật ngữ này cũng chưa được định danh mà mới chỉ được thừa nhận như một thỏa thuận: “Không một nước nào có thể bị ngăn cản tiến hành các biện pháp cần thiết để đảm bảo cho chất lượng hàng hóa xuất khẩu của mình hoặc để bảo vệ cuộc sống hay sức khỏe con người, động vật và thực vật, bảo vệ môi trường hoặc ngăn ngừa các hoạt động man trá, ở một mức độ nước đó cho là phù hợp và phải đảm bảo rằng, các biện pháp này không được tiến hành với cách thức có thể gây ra phân biệt đối xử một cách tùy tiện hoặc không thể biện minh được giữa các nước, trong các điều kiện giống nhau hoặc tạo ra các hạn chế trá hình đối với thương mại quốc tế, hay nói cách khác phải phù hợp với quy định của hiệp định này”. Như vậy, có thể hiểu rào cản trong thương mại là bất kỳ biện pháp hay hành động nào gây cản trở đối với thương mại quốc tế.

Hệ thống các rào cản trong thương mại quốc tế gồm hai loại: Rào cản thuế quan và rào cản phi thuế quan. Rào cản thuế quan là loại rào cản phổ biến nhất và mang tính chất truyền thống trong thương mại quốc tế, được xác định và phân loại trên cơ sở các mức thuế áp dụng đối với hàng hóa nhập khẩu và xuất khẩu. Hiện nay, do loại hàng rào thuế quan có bản chất mâu thuẫn với tiến trình tự do hóa thương mại, nên loại rào cản này có xu hướng ngày càng hạn chế trong quan hệ thương mại. Vì vậy, tại các vòng đàm phán đa phương và song phương, chủ đề được các quốc gia đặt lên hàng đầu và cũng là tiêu chí để các bên có thể thống nhất với nhau là cắt, giảm dần và loại bỏ các loại rào cản thuế quan.

Rào cản phi thuế quan bao gồm nhiều loại khác nhau, ví dụ như các biện pháp cấm, hạn ngạch về số lượng, giá trị được phép xuất khẩu hoặc nhập khẩu trong một thời kỳ nhất đinh; Hàng rào kỹ thuật trong thương mại (TBT); Các biện pháp vệ sinh dịch tễ, kiểm dịch động thực vật (SPS); Các quy định về sở hữu trí tuệ, xuất xứ hàng hóa, bảo vệ môi trường; Các quy định chuyên ngành về điều kiện sản xuất, thử nghiệm, lưu thông và phân phối các sản phẩm…

Hiệp định Đối tác chiến lược xuyên Thái Bình Dương (TPP) có nguồn gốc từ Hiệp định Hợp tác Kinh tế chiến lược Xuyên Thái Bình Dương - một Hiệp định thương mại tự do được ký kết ngày 03/6/2005, có hiệu lực từ 28/5/2006 giữa 4 nước là Singapore, Chile, New Zealand và Brunei (còn gọi là P4). Trải qua quá trình đàm phán, hiện đã có 12 nước tham gia. Tất cả 12 nước đều là thành viên của Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC), đóng góp gần 40% tổng sản phẩm quốc nội GDP của toàn thế giới và khoảng 1/3 kim ngạch thương mại toàn cầu. Giống như các Hiệp định Thương mại tự do (FTA) khác, Hiệp định TPP cũng yêu cầu mức độ cam kết mở cửa sâu rộng, cắt giảm và xóa bỏ hàng rào thuế quan và phi thuế quan nhằm tiến tới việc thành lập một khu vực mậu dịch tự do.

Tuy nhiên, Hiệp định TPP được kỳ vọng là một “FTA của thế kỷ XXI” với phạm vi điều chỉnh rộng hơn, xu hướng đàm phán tự do mạnh mẽ hơn các FTA hiện nay. Bên cạnh việc cam kết sẽ cắt giảm hầu hết các dòng thuế (ít nhất 90%), thực hiện ngay hoặc thực hiện với lộ trình rất ngắn còn có các cam kết sâu hơn về thỏa thuận TBT, các biện pháp về kiểm dịch động thực vật, môi trường, lao động và đầu tư… sẽ ảnh hưởng đáng kế đến hàng hóa xuất khẩu của nước thành viên có trình độ phát triển thấp hơn, trong đó có Việt Nam.

Đặc biệt, không giống như các hiệp định khác, TPP hướng tới một sân chơi bình đẳng và không có cơ chế đặc biệt cho các nền kinh tế ở trình độ phát triển khác nhau. Điều này đồng nghĩa với việc, cho dù là một nền kinh tế chậm phát triển nhất trong số các nước tham gia TPP, Việt Nam không có bất kỳ ưu đãi hay ngoại lệ nào khi tham gia TPP như khi Việt Nam đàm pháp gia nhập WTO. Do vậy, nếu không có sự chủ động, chuẩn bị kỹ lưỡng cả ở khâu đàm phán cũng như tổ chức thực hiện sau khi ký kết Hiệp định thì Việt Nam khó tận dụng được hết các lợi ích có được từ việc cắt giảm thuế quan và tiếp cận thị trường các nước thành viên; Khó đáp ứng và vượt qua các rào cản phi thuế quan như những rào cản dưới dạng quy định về xuất xứ hàng hóa, tiêu chuẩn kỹ thuật, vệ sinh dịch tễ, sở hữu trí tuệ…

Về xuất xứ hàng hóa: Để được hưởng ưu đãi về thuế trong TPP, các sản phẩm xuất khẩu của các nước thành viên phải có xuất xứ từ các nước thành viên trong khối. Đây là vấn đề đang đặt ra cho các ngành công nghiệp sản xuất xuất khẩu, gia công hàng dệt may, giày dép, đồ gỗ… Các doanh nghiệp (DN) của Việt Nam cần xây dựng định hướng cả trước mắt cũng như lâu dài đối với nguồn nguyên liệu để gia công hàng xuất khẩu, sản xuất xuất khẩu, kể cả nguyên vật liệu nội địa cũng như nguyên vật liệu nhập khẩu, bởi hiện nay đa phần nguyên vật liệu nhập khẩu phục vụ cho dệt may và da giày xuất khẩu là từ các nước không phải là thành viên của TPP như Trung Quốc, Hàn Quốc.

Dệt may và da giày lại là những mặt hàng xuất khẩu chủ lực, chiếm kim ngạch lớn trong tổng kim ngạch hàng xuất khẩu của Việt Nam, cho nên việc chuyển đổi vùng nhập khẩu nguyên liệu là điều không đơn giản đối với các DN của Việt Nam. Đồng thời, yêu cầu cần có một lộ trình thực hiện hợp lý đối với Việt Nam để các DN Việt Nam có thể thích ứng, vừa đảm bảo hưởng lợi từ việc cắt giảm thuế quan nhưng vẫn đảm bảo quy định về xuất xứ theo quy định của TPP, không gây cản trở cho hàng xuất khẩu của Việt Nam.

Về sở hữu trí tuệ: Sở hữu trí tuệ là một lĩnh vực có ảnh hưởng trực tiếp tới sản xuất và triển vọng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam, trong đó, có các nội dung liên quan đến đối tượng sở hữu trí tuệ, bao gồm nhãn hiệu hàng hóa, chỉ dẫn địa lý, quyền tác giả và các quyền liên quan, bằng sáng chế... Ví dụ, đối với hàng nông sản, các yêu cầu về nâng cao mức bảo hộ bản quyền sáng chế đối với các loại thuốc bảo vệ thực vật, phân bón (hóa chất nông nghiệp), thuốc thú y… làm cho giá thành sản phẩm đắt lên, dẫn đến chi phí sản xuất càng lớn, sức cạnh tranh của nông sản Việt Nam vì thế sẽ càng giảm.

Như vậy, nông sản Việt Nam sẽ gặp khó khăn trong việc thâm nhập thị trường xuất khẩu các nước thành viên TPP. Hay việc bảo hộ chỉ dẫn địa lý (các loại tên gọi sản vật gắn với khu vực địa lý đặc trưng) như bảo hộ thương hiệu, cho phép một cá nhân được quyền đăng ký tên gọi đó cho riêng mình và nếu đã có người đăng ký thì những người khác không được sử dụng tên gọi đó cho sản phẩm của mình nữa hoặc nếu muốn sử dụng thì phải trả tiền cho “chủ sở hữu chỉ dẫn địa lý đã đăng ký”.

Trong điều kiện nền kinh tế của Việt Nam hiện nay, cần tiếp tục xem xét chỉ nên chấp nhận các quy định về sở hữu trí tuệ linh hoạt theo Hiệp định về các khía cạnh thương mại của sở hữu trí tuệ (TRIPS) hoặc các quy định mức bảo hộ thấp hơn so với mức bảo hộ cao như TRIPS+ đang đàm phán trong TPP, quy định lộ trình áp dụng quy định bảo hộ cao với các nước phát triển và mức độ thấp hơn với các nước đang phát triển. Điều này sẽ giúp cho Việt Nam rất nhiều trong việc thực thi các cam kết về sở hữu trí tuệ, khi Hiệp định TPP được ký kết.

Về các tiêu chuẩn vệ sinh dịch tễ và kiểm dịch động, thực vật (SPS): Nhằm nâng cao sức khỏe cây trồng và vật nuôi cũng như chất lượng an toàn thực phẩm, các nước thành viên nhất trí tăng cường và phát triển nội dung này dựa trên các quyền và nghĩa vụ hiện tại của các bên theo Hiệp định SPS của WTO. Trong đó, bao gồm một loạt các cam kết mới về cơ sở khoa học, minh bạch hóa, khu vực hóa, hợp tác và công nhận lẫn nhau.