Năm 2014, thị trường bán lẻ Việt Nam có 3 sự kiện gây rúng động, tạo nên những phản ứng trái chiều. Nhưng nhìn lại, đây không phải là thảm họa trên trời rơi xuống, mà là hệ quả của những toan tính chiến lược khôn ngoan của những ông lớn, cùng với đó là sự hỷ - nộ bất thường của các doanh nghiệp trong nước và các cơ quan chức năng. 

Ngoại vung tiền, nội so găng

Đầu tiên phải kể đến sự rút chân của Tập đoàn Metro Cash&Carry (Đức) ra khỏi thị trường phân phối, bán lẻ Việt Nam bằng tuyên bố bán lại toàn bộ việc kinh doanh hệ thống MetroCash & Carry Việt Nam cho Tập đoàn Berli Jucker (BJC Thái Lan) với giá 876 triệu USD vào

Thương vụ này diễn ra giữa lúc Giám đốc điều hành Metro Cash&Carry, ông Olaf Koch, đang tìm cách tiết giảm sự kém hiệu quả trong hoạt động của Metro trên toàn cầu, nhằm cải thiện lợi nhuận trong năm tài chính 2014-2015.

Ngay sau khi thông tin này được công bố, thông tin trên thị trường phân phối bán lẻ Việt Nam trở nên hỗn loạn. Giới truyền thông nỗ lực lý giải về những gì Metro để lại Việt Nam cũng như kế hoạch của người thế chân mang tên BJC.

Có quan điểm đặt nghi ngờ, phải chăng Metro đã có một chiến lược ma mãnh ngay từ đầu để tạo nên cuộc tháo chạy đúng thời điểm mà trúng hai đích: hớt chênh lệch thuế đất do Việt Nam ưu đãi và trốn thuế. Những người theo trường phái này đòi hỏi sự vào cuộc của các cơ quan chức năng.

Nhưng cũng có người cho rằng, Metro Cash&Carry buộc phải rút khỏi thị trường Việt Nam vì thất bại trong kinh doanh, cũng có thể do nền kinh tế Việt Nam đã mất động lực, môi trường kinh doanh không còn hấp dẫn đối với các nhà đầu tư nước ngoài.

Trong khi mọi sự vẫn chưa ngã ngũ, ông Philippe Bacac, Tổng giám đốc Công ty Metro Cash & Carry Việt Nam đã xuất hiện trên Báo Đầu tư ngày 18/8/2014 với lời khẳng định: “Chúng tôi là câu chuyện thành công tại tất cả các quốc gia nơi Metro hoạt động. Chúng tôi tuyệt đối tuân thủ quy định công ty, luật pháp và quy định của các nước sở tại. Các cơ quan chức năng và chính quyền địa phương đều có đầy đủ thông tin liên quan tới hoạt động kinh doanh của Metro tại Việt Nam”.

Cơn bão dư luận về các dấu hỏi quanh Metro vừa lắng xuống thì thị trường lại nóng lên với siêu bão mới, đó là sự biến mất của thương hiệu mới đình đám Ocean Mart sau khi Tập đoàn Vingroup mua lại 70% cổ phần Công ty Ocean Retail (thành viên của OceanGroup - Tập đoàn Đại Dương).

Vingroup đã đồng loạt khai trương 9 siêu thị và cửa hàng tiện ích đầu tiên  mang tên VinMart. Những siêu thị và cửa hàng tiện ích này đều nằm tại các khu vực đông dân cư và có vị trí giao thông thuận lợi, như Trung tâm thương mại Royal City, Trung tâm thương mại Times City, Khu đô thị Trung Hòa, Khu đô thị Xa La Hà Đông, Làng Quốc tế Thăng Long, Trung tâm văn hóa thể thao giải trí StarBowl, Mỹ Đình…

Trong kế hoạch của người khổng lồ Vingroup, trong vòng 3 năm tới, hệ thống chuỗi 100 siêu thị VinMart và 1.000 cửa hàng tiện ích VinMart+ trên cả nước sẽ được tập đoàn này rốt ráo thực hiện, có thể họ sẽ tự đầu tư, hoặc thông qua các giao dịch M&A.

Chưa biết, Vingroup sẽ viết tiếp câu chuyện bán lẻ của mình như thế nào, nhưng hiệu ứng ngay trước mắt đã được thể hiện rõ quyết tâm thâm nhập nhanh và sâu của thương hiệu này trong lĩnh vực bán lẻ sau khi đã đã “hô phong hoán vũ” ở mảng bất động sản, trung tâm thương mại (TTTM), giáo dục và y tế.

Cùng thời điểm này, Công ty Đông Hưng (sở hữu thương hiệu Citimart) sau 20 năm chinh phục thị trường đã công bố thương hiệu mới, Aeon–Citimart. Mối lương duyên giữa Citimart  - là thương hiệu siêu thị đầu tiên mở đầu cho cách kinh doanh bán lẻ hiện đại tại Việt Nam  và Aeon – thương hiệu bán lẻ nổi tiếng của Nhật Bản có doanh thu 60.000 tỷ Yên/năm cũng dấy lên những nghi vấn về việc Citimart rơi vào tay đối thủ Nhật Bản.

Tất nhiên, người trong cuộc, Chủ tịch Công ty Đông Hưng, ông Lâm Minh Huy cho rằng, đây là hợp tác toàn diện hai bên cùng có lợi. Thậm chí, quyết định “cặp đôi” với nhà bán lẻ Nhật Bản Aeon có thể sẽ tạo nên nấc thăng hoa mới của Citimart…

Sự vận động khác nhau cả về quan điểm, nhận định trong thị trường phân phối, bán lẻ Việt Nam vào lúc này khiến thị trường trở nên bối rối.

Điều đáng nói là sự bối rối này đã bắt đầu ngay từ khi Việt Nam chuẩn bị gia nhập WTO. Theo cam kết WTO kể từ ngày 1/1/2009, Việt Nam mở cửa hoàn toàn cho các doanh nghiệp nước ngoài được lập các công ty phân phối tại thị trường nội địa.

Việt Nam cũng đã cam kết mở cửa cho phép nhà cung cấp nước ngoài tiếp cận thị trường Việt Nam ở hầu hết các phân ngành trong ngành dịch vụ phân phối, bao gồm cả đại lý hoa hồng, bán buôn, bán lẻ, bán hàng đa cấp, nhượng quyền thương mại.

Nhưng vào năm 1998, Big C khai trương địa điểm đầu tiên. Năm 2002, Metro Cash & Carry đã tiếm được địa điểm cách trung Hà Nội  tới gần 30 km. Một điều ít ai để ý đến là các hạn chế về loại hàng hóa được phép phân phối trong WTO chỉ áp dụng với các nhà phân phối vào Việt Nam sau ngày 1/1/2007. Đối với các nhà phân phối nước ngoài đã vào Việt Nam từ trước đó thì thực hiện theo giấy phép đầu tư, trong khi thời điểm đó, Việt Nam chưa có hạn chế gì đáng kể về loại sản phẩm được phép phân phối cả.

Điều này lý giải sự lấn chân như vũ bão của cả hai ông lớn trong 2 mảng quan trọng của thị trường là bán sỉ và bán lẻ.

Cũng phải nhắc lại địa điểm đang được nhìn nhận là kim cương của cả Big C và Metro cách đây hơn 10 năm được xác định là vùng ngoại ô và là nơi “quá xa để phát triển thương mại”.

Tưởng rằng vị trí heo hút, không hề có trong tầm ngắm của cả nhà quản lý và các doanh nghiệp nội đủ để cản mọi ý định chèn lấn các nhà đầu tư ngoại với thị trường phân phối, bán lẻ nội địa. Song mọi toan tính ngắn hạn khi đó đều đã bị hóa giải, mà phần thua thiệt lại thuộc về các doanh nghiệp nội.

Vào thời điểm này, câu hỏi lớn về cơ chế chính sách cũng như cách ứng xử của các cơ quan quản lý nhà nước với thị trường này trong thời gian tới sẽ như thế nào đang được đặt ra. Bởi, năm 2015 sẽ là thời điểm các rào cản cuối cùng trong cam kết với WTO với doanh nghiệp ngoại trong lĩnh vực này sẽ được gỡ bỏ.

Đó là chưa kể những cam kết mở cửa thị trường mới sẽ xuất hiện khi hoàng loạt hiệp định tự do thương mại song phương và đa phương giữa Việt Nam với nhiều quốc gia trên thế giới và trong khu vực sẽ được hoàn tất vào năm tới.

Trong khi đó, giới nghiên cứu kinh tế liên tục đặt các câu hỏi về tính tự chủ nền sản xuất trong nước, của cả nền kinh tế thông qua vận mệnh của hệ thống phân phối và thị trường bán lẻ nội địa khi những mối lương duyên nội – ngoại không được tác thành dựa trên cơ sở pháp lý rõ ràng, minh bạch.

Điều này khiến giới doanh nghiệp bán lẻ trong nước càng trở nên thận trọng. Cô gái đẹp phân phối – bán lẻ lại mơ màng với những lời răn dạy “cuộc chơi giờ đã khác xưa nhiều lắm”