Ngoài ra, cơ cấu vùng, lãnh thổ cũng là nội dung được nhiều người quan tâm. Cơ cấu vùng, lãnh thổ là nói đến việc phát triển kinh tế dựa vào những lợi thế, tiềm năng về tài nguyên, điều kiện tự nhiên, con người, phong tục tập quán, truyền thống văn hóa… ở những vùng, lãnh thổ trên đất nước. Nghiên cứu cơ cấu về vùng, lãnh thổ là để phục vụ cho xây dựng hệ thống các chính sách nhằm khai thác, sử dụng có hiệu quả các nguồn lực tự nhiên và xã hội ở mỗi một vùng kinh tế để phát triển.

Bên cạnh đó, phát triển kinh tế theo cơ cấu vùng, lãnh thổ còn nhằm thực hiện công bằng, bình đẳng xã hội giữa các khu vực dân cư trong xã hội và đây cũng là một trong những mục tiêu, yêu cầu chính sách phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Mặc dù, theo hình thức phân chia nào, theo ngành kinh tế, theo khu vực sở hữu hoặc theo vùng, lãnh thổ thì các bộ phận cơ cấu trên đây cũng vẫn là những bộ phận quan trọng hình thành nên một thể thống nhất của một nền kinh tế. Trong thực tiễn Việt Nam, từ trước tới nay trong chính sách phát triển kinh tế xã hội từ ngắn hạn, trung hạn tới dài hạn, chúng ta thường chủ trương xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý, đặc biệt là cơ cấu kinh tế theo ngành và lãnh thổ. Một cơ cấu kinh tế theo ngành và lãnh thổ hợp lý phải đáp ứng được các yêu cầu:

Thứ nhất, phải phù hợp với các điều kiện cấu thành và những nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước nhằm bảo đảm sự phát triển tốt nhất của vùng và ngành.

Thứ hai, bảo đảm sự thống nhất của các yếu tố phát triển nói chung và của sức sản xuất nói riêng giữa các lãnh thổ, các ngành, đồng thời có sự thích ứng cao với những thay đổi bên ngoài.

Thứ ba, đạt được hiệu quả kinh tế - xã hội cao nhất, hài hoà giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội, phúc lợi xã hội.

Tái cơ cấu nền kinh tế

Thuật ngữ "Tái cơ cấu" hiện đang được sử dụng khá phổ biến và cũng có nhiều cách hiểu khác nhau. Tuy nhiên, một cách chung nhất có thể hiểu: Tái cơ cấu là sự thay đổi chiến lược, mục tiêu, tầm nhìn của một hệ thống hoặc là sự cơ cấu lại hệ thống bao gồm các hoạt động như sắp xếp lại, chuyển đổi hình thức hoạt động, xác định lại mục tiêu, chiến lược, tầm nhìn, các giá trị cốt lõi và chuẩn mực của tổ chức hay doanh nghiệp.

Tái cơ cấu có thể ở các cấp độ khác nhau, cấp độ cao là sự thay đổi tầm nhìn, chiến lược, cơ cấu lại toàn bộ tổ chức có tính hệ thống; cấp thấp là sự chuyển đổi, sắp xếp lại, đổi mới quy trình hoạt động và cũng có thể bao gồm cả hai cấp, vừa thay đổi tầm nhìn chiến lược, vừa thực hiện tổ chức sắp xếp lại doanh nghiệp.

Trong lĩnh vực kinh tế, những mối quan hệ bền vững giữa các chủ thể kinh tế bao gồm: kinh tế nhà nước, kinh tế ngoài nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài, hay giữa các bộ phận cấu thành của nền kinh tế: ngành kinh tế công nghiệp, ngành kinh tế nông nghiệp, ngành kinh tế dịch vụ, có thể là phương thức tạo ra của cải vật chất (mô hình tăng trưởng kinh tế), mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường, tương quan giữa khu vực doanh nghiệp nhà nước và khu vực doanh nghiệp ngoài quốc doanh...

Tất cả các mối quan hệ trên đều do các thể chế kinh tế hay các cơ chế, chính sách kinh tế quy định. Do vậy, tái cơ cấu kinh tế có thể hiểu là những thay đổi có tính bước ngoặt về cơ chế, chính sách kinh tế để đạt được những mục tiêu kinh tế - xã hội đặt ra. Với quan niệm này, khái niệm tái cơ cấu nền kinh tế có nghĩa gần với khái niệm cải cách kinh tế hay đổi mới kinh tế. Khái niệm tái cơ cấu kinh tế được sử dụng để chỉ những thay đổi lớn về cơ chế và chính sách, không chỉ là những điều chỉnh chính sách kinh tế ở quy mô nhỏ mà chúng ta thường gặp.

Tuy nhiên, có quan niệm rằng: tái cơ cấu kinh tế chính là quá trình thực hiện việc chuyển dịch, quá trình thay đổi của cơ cấu kinh tế cũ bằng một cơ cấu kinh tế mới, phù hợp hơn. Trên cơ sở lý luận rằng, phát triển kinh tế là quá trình vận động liên tục, không ngừng của các bộ phận kinh tế và điều đó cũng làm cho cơ cấu kinh tế thay đổi hay là sự chuyển dịch của cơ cấu kinh tế. Theo khái niệm này, tái cấu trúc (tái cơ cấu kinh tế) sẽ trùng hợp với quan niệm là tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý, đặc biệt là cơ cấu ngành, cơ cấu khu vực kinh tế sở hữu hợp lý.

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự thay đổi cơ cấu kinh tế từ trạng thái này sang trạng thái khác cho phù hợp với phân công lao động xã hội, trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, các điều kiện về kinh tế – xã hội trong những giai đoạn phát triển kinh tế nhất định. Thực chất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế là quá trình làm thay đổi cơ cấu cũ, lạc hậu hoặc chưa phù hợp để xây dựng cơ cấu mới tiên tiến, hoàn thiện, bổ sung cơ cấu cũ thành cơ cấu mới phù hợp hơn.

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế được thực hiện theo ba hướng chủ yếu: Chuyển dịch theo ngành hoặc theo khu vực kinh tế, chuyển dịch theo vùng kinh tế và chuyển dịch theo thành phần kinh tế. Mỗi xu hướng chuyển dịch đều có phạm vi, ý nghĩa riêng, trong đó chuyển dịch kinh tế theo ngành và theo thành phần kinh tế có ý nghĩa rất quan trọng.

Có thể nói, tái cơ cấu nền kinh tế, là quá trình Chính phủ chủ động thực hiện chuyển dịch cơ cấu kinh tế, Chính phủ ban hành các chính sách về tài chính, tiền tệ, các chính sách về hành chính, kinh tế và sử dụng các công cụ thuộc chức năng, nhiệm vụ của mình để tác động tới việc phân bổ và sử dụng các nguồn lực cần thiết nhằm chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế theo một xu hướng nhất định, đạt được các mục tiêu đặt ra trong từng giai đoạn phát triển. Những nguồn lực quan trọng cho phát triển kinh tế là: lao động, vốn và hiện nay ngoài hai yếu tố đó ra cần có thêm nguồn lực về trình độ khoa học và công nghệ được sử dụng trong quá trình sản xuất xã hội.

Trong thực tiễn, để thực hiện tái cơ cấu kinh tế thì Nhà nước thường sử dụng các công cụ chính sách hay các biện pháp quản lý tác động trực tiếp vào các yếu tố đầu vào của sản xuất xã hôi (vốn, lao động và công nghệ) để có được một cơ cấu kinh tế mới phù hợp hơn, vững chắc hơn. Ngoài các yếu tố tác động trực tiếp đó ra, các chính phủ cũng còn sử dụng các công cụ để gián tiếp tác động thông qua các chính sách quản lý, chính sách khuyến khích hay hạn chế việc sử dụng các nguồn lực cho phát triển, trong đó có chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp.

Yêu cầu từ thực tiễn tại Việt Nam

Sau hơn 20 năm thực hiện cải cách và đổi mới, bên cạnh những thành công lớn như tốc độ tăng trưởng nhanh, GDP bình quân đầu người ngày càng lớn và đạt ngưỡng của các nước có thu nhập trung bình trên thế giới, kim ngạch thương mại tăng nhanh, thu ngân sách nhà nước ngày càng lớn thì một số những hạn chế của nền kinh tế Việt Nam cũng được nhận diện rõ hơn, cụ thể:

Thứ nhất, các cân đối vĩ mô thiếu bền vững, đặc biệt là cân đối về đầu tư – tiết kiệm. Nhu cầu cần có số lượng vốn đầu tư hàng năm là rất lớn, để thực hiện mục tiêu phát triển nhanh nền kinh tế, song tiết kiệm trong nước không đủ để bù đắp nhu cầu đầu tư. Nếu khả năng tiết kiệm không được cải thiện, rất có thể đây sẽ là nguyên nhân của mọi nguyên nhân gây bất ổn kinh tế vĩ mô.

Thứ hai, thâm hụt thương mại đã có tác động không tốt tới phát triển và tạo cơ cấu kinh tế bền vững. Nền kinh tế hướng vào xuất khẩu, song xuất khẩu của Việt Nam vẫn theo chiều rộng. Kim ngạch xuất khẩu càng tăng thì thâm hụt cán cân thương mại lại càng lớn do các sản phẩm xuất khẩu không phải được sản xuất ra từ sản xuất trong nước mà việc xuất khẩu chủ yếu là các sản phẩm lắp ráp, gia công cho nước ngoài nên phải nhập khẩu lớn và thâm hụt thương mại lớn. Hiệu quả đầu tư thấp, đặc biệt là đầu tư công và hiệu quả đầu tư có xu hướng giảm, nhất là trong khu vực kinh tế nhà nước.

Thứ ba, việc tăng vốn đầu tư để có tăng trưởng nhanh trong điều kiện khả năng hấp thụ vốn của nền kinh tế còn nhiều hạn chế, cùng với cơ chế quản lý lỏng lẻo, yếu kém dẫn đến thất thoát, lãng phí làm cho hiệu quả đầu tư giảm sút, tạo gánh nặng cho nền kinh tế.

Đặc biệt, tuy thời gian gần đây với những tác động tiêu cực từ sau khủng hoảng và suy giảm kinh tế toàn cầu thì những khó khăn của nền kinh tế Việt Nam đã bộc lộ rất rõ thông qua các biểu hiện như: nhiều doanh nghiệp rơi vào trạng thái phá sản, ngừng sản xuất, thị trường chứng khoán giảm sâu trong một thời gian dài, thị trường bất động sản đóng băng, nợ xấu trong ngân hàng tăng cao, thu ngân sách nhà nước gặp nhiều khó khăn… Mặc dù, dư địa chính sách cho điều hành nền kinh tế vẫn còn song hiệu quả của chính sách thì lại rất thấp, không thể tiếp tục mạo hiểm đánh đổi giữa tăng trưởng và lạm phát như các năm trước.

Để ổn định và phát triển bền vững nền kinh tế, Chính phủ đã chủ trương thực hiện tái cơ cấu nền kinh tế mà nội dung chính là tập trung vào tái cơ cấu đầu tư công, tái cơ cấu thị trường tài chính và tái cơ cấu các doanh nghiệp nhà nước.