Điều tra tại bệnh viện K vừa qua cho thấy, tỷ lệ bệnh nhân ung thư phổi có hút thuốc lá lên tới 96,8%; số ca bệnh tật và tử vong sớm do sử dụng thuốc lá chiếm 12% tổng gánh nặng bệnh tật. Hút thuốc lá còn gây tổn thất lớn về kinh tế: năm 2012, người dân đã bỏ ra tới 22 nghìn tỷ đồng để mua thuốc lá, gần bằng tổng chi phí điều trị và tổn thất do mất khả năng lao động vì ốm đau và tử vong sớm mới cho chỉ 5 nhóm bệnh ung thư phổi, ung thư đường tiêu hóa-hô hấp trên, bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính, nhồi máu cơ tim, đột quy, những nhóm bệnh liên quan thuốc lá gây ra.

Theo GS., TS. Lương Ngọc Khuê Chánh Văn phòng chương trình phòng chống tác hại thuốc lá, Cục trưởng Cục Khám chữa bệnh Bộ Y tế, trước tình hình sử dụng thuốc lá rất phổ biến và gánh nặng bệnh tật cũng như kinh tế lớn như vậy, việc thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm kiểm soát tiêu dùng thuốc lá là hết sức cần thiết. Việt Nam đã thể hiện các cam kết của mình thông qua việc phê chuẩn Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá của Tổ chức Y tế thế giới năm 2004 và ban hành Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá; Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2020, trong đó quy định rõ mục tiêu đến năm 2020 là giảm tỷ lệ hút thuốc của thanh thiếu niên từ 26% xuống 18%, tỷ lệ hút thuốc nam giới giảm từ 47,4% xuống 39%, tỷ lệ hút thuốc nữ giới xuống dưới 1,4%.

GS., TS. Lương Ngọc Khuê cho biết thêm, để thực hiện mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc của chiến lược quốc gia, theo kinh nghiệm của quốc tế một trong những biện pháp quan trọng nhất là sử dụng công cụ thuế đối với các sản phẩm thuốc lá. Điều 6 trong Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá cũng ghi rõ các biện pháp về giá và thuế là công cụ hiệu quả và quan trọng để giảm tiêu dùng thuốc lá. Kinh nghiệm các nước thành công trong phòng chống tác hại thuốc lá cũng cho thấy biện pháp thuế đóng góp tới 50 - 60% vào việc giảm tiêu dùng thuốc lá. Song song với các biện pháp tuyên truyền, quản lý của hành lang pháp lý và chế tài để quản lý, phòng chống tác hại thuốc lá đã và đang được nhà nước hoàn thiện. Đặc biệt trong dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đang được Quốc hội thảo luận và dự kiến thông qua tại kỳ họp này cũng quyết định về mức tăng thuế TTĐB đối với sản phẩm thuốc lá. Theo dự thảo Luật Thuế TTĐB: từ 1.1.2016, tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá từ 65% lên 70%; từ 1.1.2019: tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá từ 70% lên 75%.

Tuy vậy, theo các chuyên gia, thì mức tăng này còn thấp và sẽ có những tác động đến tiêu dùng và tỷ lệ sử dụng thuốc lá, tổng thu thuế sản phẩm thuốc lá. Cụ thể, tiêu dùng thuốc lá chỉ giảm nhẹ trong các năm 2016, 2019, nhưng tăng trở lại ngay vào các năm sau năm tăng thuế và xét cho cả giai đoạn 2014 - 2020 thì tiêu dùng thuốc lá vẫn tiếp tục tăng. Tỷ lệ hút thuốc của nam giới hầu như không giảm và giữ nguyên ở mức 47,4% từ năm 2014 đến năm 2020. Trong khi mục tiêu của Chiến lược Quốc gia về giảm tỷ lệ hút thuốc của nam giới là từ 47,4% năm 2012 xuống 39% vào năm 2020. So với năm 2014, Tổng thu thuế thuốc lá năm 2016 tăng thêm khoảng 4.000 tỷ đồng, năm 2019 tăng khoảng 10.800 tỷ đồng. Tăng thu ngân sách không nhiều, nguồn thu ngân sách tăng ở tất cả các năm, nhưng tăng nhẹ, và phần lớn do trượt giá - mức tăng thực là không cao. Thực tế với mức độ tăng thuế 5% theo dự thảo Luật thì chỉ khiến cho giá bán lẻ thực tế tăng trung bình khoảng 1%/năm cho cả giai đoạn 2015 - 2020. Trong khi thu nhập bình quân đầu người tăng khoảng 4,8% năm, như vậy mức tăng thuế chưa theo kịp mức tăng thu nhập. Vì vậy có thể thấy mức đề xuất tăng của dự thảo Luật vẫn chưa  thể kiểm soát được sự gia tăng của sức mua và giảm nhu cầu sử dụng thuốc lá.

Theo tính toán của các chuyên gia và Tổ chức Y tế thế giới cho thấy, với mức tăng chỉ 5% thì tới năm 2020, tỷ lệ người hút thuốc vẫn ở mức 47,4%; tiêu dùng thuốc lá sẽ tiếp tục gia tăng do dân số tăng. Như vậy với mức tăng thuế theo dự thảo của Luật thuế tiêu thụ đặc biệt hiện nay sẽ không làm hạn chế được sức mua và sử dụng thuốc lá vẫn sẽ tăng trong thời gian tới.

Bên cạnh đó, lộ trình thuế 2015-2018 là phải đạt được mục tiêu của Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2020, là giảm tỷ lệ hút thuốc của nam giới từ 47,4% xuống 39% vào năm 2020. Để đạt mục tiêu quốc gia về giảm tỷ lệ hút thuốc, theo tính toán của các chuyên gia của tổ chức Y tế thế giới và Ngân hàng Thế giới, từ 1.1.2015, mức thuế TTĐB đối với thuốc lá phải tăng từ 65% lên 105%; từ 1.1.2018 từ 105% lên 145% mới phù hợp. Việc tăng thuế ở mức 105% vào năm 2015 và 145% vào năm 2018 vẫn bảo đảm mức tăng thu ngân sách. Cụ thể, Tổng thu ngân sách từ tăng thuế thuốc lá trong giai đoạn 2015 - 2018 là 230.494 tỷ đồng, cao hơn mức thu theo phương án trong dự thảo Luật là 76.074 tỷ đồng. Các bằng chứng quốc tế cũng phù hợp với tính toán của nhóm chuyên gia. Ở Thái Lan với lộ trình tăng thuế rất mạnh, thu ngân sách từ thuế thuốc lá tăng 300% sau 20 năm, khoảng 1,9 tỷ USD/năm và làm tỷ lệ hút thuốc giảm khoảng 2%/một năm và các doanh nghiệp thuốc lá vẫn hoạt động có hiệu quả. So sánh với Thái Lan thì tỷ lệ thuế TTĐB đối với sản phẩm thuốc lá của Việt Nam còn rất thấp. Với mức thuế suất TTĐB tăng từ 65% như hiện nay lên 105% thì tỷ lệ thuế trên giá bán lẻ cũng chỉ tăng từ 41% lên 50,5%, thấp hơn nhiều so với khuyến cáo của WB, WHO (66-80%).

Cả nước có 15,3 triệu người trên 15 tuổi hút thuốc, tỷ lệ nam giới hút thuốc là 47,4%; 33 triệu người không hút thuốc bị tiếp xúc thụ động với khói thuốc; 5 triệu người không hút thuốc bị tiếp xúc thụ động với khói thuốc tại nơi làm việc trong nhà. Đặc biệt, tỷ lệ cao người hút thuốc khi còn trẻ: 56% người hút thuốc ở bắt đầu hút trước tuổi 20, 17% học sinh lứa tuổi 13-15 từng sử dụng thuốc lá, cứ 5 em có một em thử hút thuốc trước tuổi lên 10.