Đặt vấn đề

Phòng vệ thương mại (PVTM) là các công cụ được WTO cho phép các thành viên sử dụng để bảo vệ ngành sản xuất trong nước trước tình trạng nhập khẩu (NK) gia tăng gây thiệt hại cho sản xuất trong nước. PVTM bao gồm ba biện pháp là chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ được quy định tại ba Hiệp định tương ứng của WTO (Uyên Chi, 2022). Theo đó, các nước còn điều tra và áp dụng biện pháp chống lại các hành vi lẩn tránh ba biện pháp trên (thường gọi là biện pháp chống lẩn tránh). Để góp phần tăng cường hiệu quả trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế thì các biện pháp PVTM đang trở thành công cụ chính sách quan trọng. Khi áp dụng các biện pháp PVTM trong suốt thời qua và trong tương lai, Việt Nam đã và đang tuân thủ đầy đủ các quy định pháp luật và cam kết quốc tế trong quá trình hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới.

Cơ sở lý thuyết

Pháp luật phòng vệ thương mại của Việt Nam

Lẩn tránh biện pháp PVTM là hành vi nhằm trốn tránh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ thực thi biện pháp PVTM đang có hiệu lực đối với hàng hóa thuộc đối tượng áp dụng biện pháp này khi nhập khẩu (NK) vào lãnh thổ Việt Nam (khoản 1 Điều 72 Luật Quản lý ngoại thương 2017). Thuế chống bán phá giá là thuế NK bổ sung được áp dụng trong trường hợp hàng hóa bán phá giá NK vào Việt Nam gây ra hoặc đe dọa gây ra thiệt hại đáng kể cho ngành sản xuất trong nước hoặc ngăn cản sự hình thành của ngành sản xuất trong nước. Thuế chống trợ cấp là thuế NK bổ sung được áp dụng trong trường hợp hàng hóa được trợ cấp NK vào Việt Nam gây ra hoặc đe dọa gây ra thiệt hại đáng kể cho ngành sản xuất trong nước hoặc ngăn cản sự hình thành của ngành sản xuất trong nước. Thuế tự vệ là thuế NK bổ sung được áp dụng trong trường hợp NK hàng hóa quá mức vào Việt Nam gây thiệt hại nghiêm trọng hoặc đe dọa gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho ngành sản xuất trong nước hoặc ngăn cản sự hình thành của ngành sản xuất trong nước (khoản 5,6,7 Điều 4 Luật thuế xuất khẩu (XK), thuế NK 2016).

Biện pháp chống bán phá giá đối với hàng hóa NK vào Việt Nam (gọi là biện pháp chống bán phá giá) là biện pháp được áp dụng trong trường hợp hàng hóa được xác định bị bán phá giá khi NK vào Việt Nam gây ra thiệt hại đáng kể hoặc đe dọa gây ra thiệt hại đáng kể của ngành sản xuất trong nước hoặc ngăn cản sự hình thành của ngành sản xuất trong nước (khoản 1 Điều 77 Luật Quản lý ngoại thương 2017).

Biện pháp chống trợ cấp đối với hàng hóa NK vào Việt Nam (gọi là biện pháp chống trợ cấp) là biện pháp được áp dụng trong trường hợp hàng hóa được trợ cấp khi NK vào Việt Nam gây ra thiệt hại đáng kể hoặc đe dọa gây ra thiệt hại đáng kể của ngành sản xuất trong nước hoặc ngăn cản sự hình thành của ngành sản xuất trong nước (Điều 83 Luật Quản lý ngoại thương 2017)

Biện pháp tự vệ trong NK hàng hóa nước ngoài vào Việt Nam (gọi là biện pháp tự vệ) là biện pháp được áp dụng trong trường hợp hàng hóa được NK quá mức vào Việt Nam gây ra thiệt hại nghiêm trọng hoặc đe dọa gây ra thiệt hại nghiêm trọng của ngành sản xuất trong nước.

Biện pháp tự vệ thương mại (TVTM) là một trong ba bộ phận cấu thành của biện pháp PVTM (bên cạnh biện pháp chống bán phá giá và chống trợ cấp). Trong trường hợp khẩn cấp nhằm hạn chế những tác động không thuận lợi gây thiệt hại nghiêm trọng cho sản xuất trong nước do tình trạng gia tăng bất thường của hàng hóa NK thì biện pháp tự vệ thường được coi như một công cụ bảo vệ ngành sản xuất hàng hóa tương tự hoặc cạnh tranh trực tiếp trong nước.

Lẩn tránh biện pháp TVTM là một trong những hành vi trốn tránh việc thực thi PVTM. Theo khoản 1 Điều 92. Điều kiện áp dụng biện pháp tự vệ (Luật Quản lý ngoại thương 2017) thì các biện pháp tự vệ chỉ được áp dụng đối với hàng hóa NK khi có đủ các điều kiện sau đây: (1) NK quá mức khi khối lượng hoặc số lượng hàng hóa NK gia tăng một cách tuyệt đối hoặc tương đối so với khối lượng hoặc số lượng hàng hóa tương tự được sản xuất trong nước; (2) Ngành sản xuất trong nước bị thiệt hại nghiêm trọng hoặc bị đe dọa gây ra thiệt hại nghiêm trọng; (3) Việc gia tăng khối lượng hoặc số lượng hàng hóa NK quy định trên đây là nguyên nhân chính gây ra thiệt hại nghiêm trọng hoặc đe dọa gây ra thiệt hại nghiêm trọng của ngành sản xuất trong nước.

Pháp luật phòng vệ thương mại của Hoa Kỳ

Tại Hoa Kỳ, điều luật về chống lẩn tránh thuế được quy định tại Mục 1321 của Đạo luật Thương mại liên ngành và Cạnh tranh 1988 (còn gọi là Đạo luật Thương mại 1988) với tên gọi “Ngăn chặn việc lẩn tránh lệnh áp thuế chống bán phá giá và chống trợ cấp” (được pháp điển tại Mục 781 Đạo luật Thuế quan ban hành năm 1930). Quy định của điều luật về chống lẩn tránh thuế ra đời tại Hoa Kỳ một mặt để theo kịp với quy định của EU về chống lẩn tránh thuế được thông qua vào năm 1987 và mặt khác là do quan ngại việc các nhà sản xuất châu Á tham gia vào các hành vi lẩn tránh thuế (Đinh Chiến & Thành Chung, 2024). Có 4 hành vi lẩn tránh bị cấm được quy định tại Mục 1321 nói trên, bao gồm: Lẩn tránh đối với hàng hoá được hoàn thiện hoặc lắp ráp ở Hoa Kỳ (còn gọi là lẩn tránh thượng nguồn); hàng hoá được hoàn thiện hoặc lắp ráp ở nước ngoài (qua nước thứ 3); sự thay đổi nhỏ đối với hàng hoá và hàng hoá phiên bản mới (lẩn tránh sản phẩm).

Thực trạng pháp luật Việt Nam về phòng vệ thương mại

Việt Nam hiện đã có quan hệ thương mại tự do với 60 đối tác thương mại thông qua việc ký kết 16 FTA, trong đó có các FTA thế hệ mới như: Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định Thương mại tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA). Cùng với sự tăng trưởng của kim ngạch XK, trong thời gian qua, hàng hóa XK của Việt Nam cũng ngày càng phải đối mặt nhiều hơn với các vụ việc điều tra, áp dụng biện pháp PVTM của nước ngoài. Hàng hóa XK của Việt Nam cũng bị các nước áp dụng biện pháp PVTM với tần suất cao. Theo Bộ Công Thương, tính đến hết tháng 12/2021, hàng hóa XK của Việt Nam là đối tượng của 209 vụ việc điều tra liên quan đến PVTM. Đến hết năm 2022 là 226 vụ việc điều tra và 17 vụ việc mới. Đến hết năm 2023 là 242 vụ và 15 vụ việc mới. Tính đến tháng 6/2024, hàng hóa XK của VN đối mặt với 252 vụ việc điều tra PVTM từ 24 thị trường và vùng lãnh thổ (Nguyễn Minh Phong, 2024). Nguyên nhân của việc gia tăng số lượng các vụ điều tra PVTM đối với hàng hóa XK từ Việt Nam gắn với hệ quả của quá trình đẩy nhanh tự do hóa thương mại của Việt Nam với thế giới và cả xu thế bảo hộ thương mại cũng đang diễn biến khó lường, theo nhiều cách thức, mức độ khác nhau trong những năm gần đây. Trong năm 2023, hệ thống cảnh báo sớm đã thường xuyên theo dõi biến động xuất nhập khẩu của gần 200 mặt hàng XK của Việt Nam sang các thị trường, qua đó, đưa ra những cảnh báo cụ thể về nguy cơ bị điều tra PVTM, điều tra gian lận xuất xứ và lẩn tránh biện pháp PVTM, giúp các ngành sản xuất trong nước có thời gian rà soát lại hoạt động, chuẩn bị sẵn sàng ứng phó khi các nguy cơ thực sự diễn ra.