Trong thời gian gần đây, số lượng vụ án kinh doanh, thương mại tranh chấp hợp đồng tín dụng (HĐTD) được đưa ra giải quyết tại tòa án gia tăng và có chiều hướng ngày càng phức tạp, gây khó khăn cho việc giải quyết các tranh chấp này ở tòa án.

Nhất là kể từ 01/01/2012, thẩm quyền các vụ án kinh doanh, thương mại về tranh chấp HĐTD được giao cho tòa án nhân dân (TAND) huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là TAND cấp huyện) giải quyết.

Trong thực tiễn, hợp đồng tín dụng ngân hàng (HĐTDNH) có nhiều vấn đề phức tạp và chứa đựng nhiều yếu tố rủi ro. Tại TAND TP. Hà Nội thời gian qua, các tranh chấp về HĐTDNH diễn ra với tần xuất ngày càng tăng, tính chất ngày càng phức tạp.

Thực tế này đòi hỏi những giải pháp căn cơ và triệt để mới phần nào hạn chế và thúc đẩy quá trình giải quyết tranh chấp kịp thời, giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các bên. Đồng thời, đưa hoạt động tín dụng ngân hàng phát triển đúng hướng, lành mạnh, an toàn, bảo vệ lợi ích hợp pháp cho các chủ thể tham gia. 

Hợp đồng tín dụng ngân hàng và các phương thức giải quyết tranh chấp

HĐTDNH và các phương thức giải quyết tranh chấp HĐTD là một dạng cụ thể của hợp đồng vay tài sản đã được quy định trong Bộ luật Dân sự năm 2005. Hợp đồng ghi nhận thỏa thuận của hai hay nhiều bên làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các bên. Tuy nhiên, chỉ gọi là HĐTDNH trong trường hợp bên cho vay là các tổ chức tín dụng, trong đó chủ yếu là các ngân hàng.

HĐTD về bản chất là hợp đồng cho vay, theo đó ngân hàng (bên cho vay) giao cho bên vay một khoản tiền để sử dụng vào mục đích xác định trong một thời hạn nhất định, theo thoả thuận với nguyên tắc có hoàn trả cả gốc và lãi.

HĐTD có đặc điểm: Một bên chủ thể của HĐTD luôn là tổ chức tín dụng; HĐTDNH phải được ký kết dưới hình thức văn bản; Đối tượng của HĐTD là tiền; HĐTD phải được tuân thủ chặt chẽ về các nội dung bắt buộc, năng lực chủ thể của các bên tham gia quan hệ tín dụng, mục đích sử dụng vốn vay, giới hạn vốn vay, lãi suất vay và bảo đảm thực hiện hợp đồng; HĐTDNH luôn nhằm mục đích sinh lợi.

Tranh chấp HĐTDNH là những mâu thuẫn phát sinh từ việc thực hiện quyền và nghĩa vụ trong HĐTD giữa bên cho vay (tổ chức tín dụng) và bên vay (khách hàng). Đó là những tranh chấp về lãi suất, nợ gốc, nợ lãi, việc giải ngân, xử lý tài sản bảo đảm...

Tranh chấp HĐTD là tranh chấp về hợp đồng dân sự khi bên vay vốn là hộ gia đình, cá nhân hay tổ chức không có đăng ký kinh doanh và không có mục đích lợi nhuận. Tranh chấp HĐTD là tranh chấp kinh doanh, thương mại khi bên vay vốn là cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh và đều có mục đích lợi nhuận.

Có nhiều dạng tranh chấp HĐTD như tranh chấp về hành vi vi phạm nghĩa vụ của một hoặc các bên trong hợp đồng; tranh chấp về việc thực hiện biện pháp bảo đảm đối với HĐTD có bảo đảm bằng tài sản; tranh chấp về chủ thể xác lập, thực hiện hợp đồng; tranh chấp về định giá, xử lý tài sản bảo đảm đối với những HĐTD có bảo đảm bằng tài sản và tranh chấp về pháp luật giải quyết tranh chấp HĐTD.

Để bảo đảm quyền lợi của các chủ thể tham gia giải quyết tranh chấp HĐTD, việc giải quyết tranh chấp đòi hỏi phải đảm bảo các yêu cầu sau:

- Tranh chấp cần được giải quyết một cách kịp thời, chính xác, đúng pháp luật, để hạn chế đến mức thấp nhất những rủi ro và có thể tận dụng được những cơ hội kinh doanh mới cho các chủ thể tham gia tranh chấp.

- Trong quá trình giải quyết tranh chấp phải bảo đảm giữ được bí mật của hoạt động kinh doanh cũng như uy tín của các bên trong quan hệ tranh chấp.

- Quá trình giải quyết cần đảm bảo tính dân chủ và quyền tự định đoạt của các bên với chi phí giải quyết thấp.

Pháp luật hiện hành quy định các phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD cụ thể như: Thương lượng, hòa giải, trọng tài và tòa án. Trong đó, phương thức giải quyết tranh chấp HĐTD tại Tòa án là hình thức cuối cùng mà các bên lựa chọn để giải quyết tranh chấp. Việc đưa tranh chấp ra giải quyết tại tòa án có nhiều ưu điểm nhưng cũng có những nhược điểm nhất định.

Ưu điểm của hình thức giải quyết tranh chấp thông qua tòa án gồm: Đặc trưng cơ bản của thủ tục giải quyết tranh chấp bằng tòa án là thông qua hoạt động của bộ máy tư pháp và nhân danh quyền lực Nhà nước để đưa ra phán quyết buộc các bên có nghĩa vụ thi hành.

Vì vậy, quyết định của tòa án có tính cưỡng chế cao, quyền lợi của người thắng kiện sẽ được đảm bảo nếu như bên thua kiện có tài sản để thi hành án. Chi phí giải quyết tranh chấp bằng toà án ít hơn nhiều so với chi phí giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại.

Tuy vậy, việc lựa chọn hình thức giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD bằng con đường tòa án cũng có những nhược điểm nhất định so với các hình thức khác như: Thủ tục giải quyết tranh chấp thông qua tòa án thường dài hơn so với giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại; nguyên tắc xét xử công khai tại tòa án có thể làm sụt giảm uy tín của các bên trên thương trường… Ngoài ra, bản án xét xử xong chưa được thi hành ngay mà các bên có quyền kháng cáo, khiếu nại nên thời gian kéo dài ảnh hưởng đến quá trình hoạt động của các bên.

Pháp luật về giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng tại tòa án

Pháp luật về giải quyết tranh chấp HĐTD tại tòa án là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ phát sinh trong quá trình giải quyết tranh chấp HĐTDNH tại TAND.

Giải quyết tranh chấp phát sinh từ HDTD bằng con đường toà án dựa trên nguyên tắc tôn trọng quyền quyết định và tự định đoạt của các đương sự; nguyên tắc các đương sự có nghĩa vụ cung cấp chứng cứ và chứng minh; bình đẳng về quyền và nghĩa vụ trong tố tụng dân sự; bảo đảm quyền bảo vệ của đương sự; nguyên tắc hoà giải; nguyên tắc xét xử vụ án dân sự phải có Hội thẩm nhân dân tham gia; nguyên tắc tòa án xét xử kịp thời, công bằng, công khai và nguyên tắc bảo đảm tranh tụng trong xét xử.

TAND cấp huyện có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm những tranh chấp phát sinh từ HĐTDNH mà không có đương sự hoặc tài sản ở nước ngoài, hay cần phải uỷ thác tư pháp cho cơ quan đại diện nước CHXHCN Việt Nam ở nước ngoài, tức là tranh chấp phát sinh từ HĐTDNH không có yếu tố nước ngoài.

TAND cấp tỉnh có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm những tranh chấp phát sinh từ HĐTDNH mà có đương sự hoặc tài sản ở nước ngoài, hay cần uỷ thác tư pháp cho cơ quan đại diện nước CHXHCN Việt Nam ở nước ngoài, tức là tranh chấp phát sinh từ HĐTDNH có yếu tố nước ngoài.

Thủ tục giải quyết tranh chấp HĐTD tại tòa án gồm giai đoạn khởi kiện và thụ lý vụ án, hoà giải và chuẩn bị xét xử, xét xử sơ thẩm và xét xử phúc thẩm. Việc giải quyết các tranh chấp phát sinh từ HĐTDNH của tòa án đóng vai trò rất quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, giữ gìn an toàn xã hội và đặc biệt là góp phần đưa đất nước phát triển đi lên như mục tiêu của Đảng và Nhà nước đề ra.

Các phiên tòa sơ thẩm, phúc thẩm cũng là nơi tòa án thực hiện việc giáo dục pháp luật; Thông qua hoạt động xét xử của tòa án, những người tham dự phiên tòa biết rõ hơn các quy định của pháp luật được tòa án áp dụng giải quyết vụ án, từ đó nâng cao được ý thức pháp luật.

Thực trạng giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng tại Toà án Nhân dân TP. Hà Nội

Theo thống kê, số lượng tranh chấp giữa tổ chức tín dụng và khách hàng vay vốn hiện nay còn khá cao so với các loại tranh chấp hợp đồng khác được giải quyết tại tòa án. Từ năm 2013 đến tháng 6/2016, tổng số thụ lý tranh chấp HĐTD trên tổng số án kinh doanh, thương mại là 420/862 chiếm 48,7%, tổng số giải quyết án tranh chấp HĐTD trên tổng số tranh chấp kinh doanh thương mại là 308/736 chiếm 41,8%.

Trong số các tranh chấp kinh doanh thương mại, tranh chấp phát sinh từ HĐTD chiếm tỷ lệ cao nhất trong số các vụ án đã thụ lý và giải quyết. Sự gia tăng này một mặt phản ánh đúng thực trạng tranh chấp hiện nay.

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tranh chấp HĐTD, gồm nguyên nhân từ phía ngân hàng cho vay; nguyên nhân từ phía bên vay; nguyên nhân từ thực hiện các chủ trương, chính sách của Nhà nước về bình ổn kinh tế và nguyên nhân từ việc thay đổi, bổ sung, chấm dứt hợp đồng vay tiền tại các TCTD không đúng quy định pháp luật.

Tại Hà Nội, TAND Thành phố có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm những vụ việc quy định tại Điều 37 Bộ luật Tố tụng dân sự 2015.

Tòa Kinh tế TAND TP. Hà Nội có thẩm quyền: Giải quyết theo thủ tục sơ thẩm những tranh chấp, yêu cầu kinh doanh, thương mại thuộc thẩm quyền của TAND cấp tỉnh; Giải quyết theo thủ tục phúc thẩm những vụ việc mà bản án, quyết định kinh doanh, thương mại chưa có hiệu lực pháp luật của TAND cấp huyện bị kháng cáo, kháng nghị theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự.

Nhìn chung, các vụ án tranh chấp HĐTD ở TAND TP. Hà Nội là tranh chấp giữa ngân hàng và cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp đi vay. HĐTD đảm bảo tính pháp lý, nội dung chặt chẽ nên thuận lợi cho việc giải quyết vụ án phù hợp với trình độ chuyên môn của Thẩm phán, dễ dàng đưa ra đường lối giải quyết và ra bản án phù hợp với quy định của pháp luật.

Cơ sở để giải quyết tranh chấp về HĐTD hiện nay khá thuận lợi với hệ thống pháp luật có liên quan để giải quyết các tranh chấp được quy định tương đối rõ ràng, đầy đủ và cụ thể trong các văn bản luật và dưới luật về hoạt động cho vay tín dụng của ngân hàng.

Trình độ chuyên môn của các thẩm phán TAND TP. Hà Nội được tăng cường, chuyên sâu, nâng cao chất lượng xét xử giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại nói chung và tranh chấp HĐTD nói riêng.

Tuy nhiên, Hà Nội vẫn còn nhiều vụ tranh chấp kéo dài, qua nhiều lần xét xử vẫn chưa tìm được phương án giải quyết thoả đáng, gây ảnh hưởng tới quyền và lợi ích của các bên.

Trong quá trình giải quyết tranh chấp, do việc nghiên cứu tài liệu, chứng cứ không đầy đủ, rõ ràng, đánh giá chứng cứ không đúng với sự thật khách quan… dẫn đến nhiều phiên toà vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng và kết quả là bản án được tuyên bị huỷ vì vi phạm thủ tục tố tụng; việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của Toà án còn nhiều hạn chế…

Những khuyết điểm, tồn tại nêu trên có nhiều nguyên nhân, trong đó về nguyên nhân khách quan do số lượng các vụ án ngày càng tăng, tính chất ngày càng phức tạp, trong khi một số quy định của pháp luật còn nhiều bất cập nhưng chậm được sửa đổi, bổ sung hoặc chậm được hướng dẫn áp dụng.

Trong các hoạt động của tổ chức tín dụng thì hoạt động cho vay là hoạt động chủ yếu mang lại lợi nhuận cao. Bản chất của hoạt động trên chính là hoạt động kinh doanh tiền tệ.

Hoạt động này luôn chứa đựng nhiều rủi ro và tiềm ẩn những mâu thuẫn về quyền lợi và nghĩa vụ phát sinh từ HĐTD và dẫn đến xảy ra tranh chấp. Các tranh chấp liên quan đến HĐTD diễn ra ngày càng nhiều hơn, phức tạp hơn dẫn đến những tranh chấp yêu cầu Toà án giải quyết ngày một gia tăng.

Do vậy, đòi hỏi chất lượng áp dụng pháp luật trong giải quyết các vụ án của Toà án cần phải có tầm cao hơn, triệt để hơn, cần thiết phải có các giải pháp tích cực, lâu dài nhằm hạn chế đến mức thấp nhất các tranh chấp xảy ra.    

Tài liệu tham khảo:

1.  Rút kinh nghiệm vụ án tranh chấp hợp đồng tín dụng có vi phạm, http://www.vksndtc.gov.vn/tin-chi-tiet-5131;

2. Tham luận Hội thảo “Xử lý tranh chấp tín dụng tại Trọng tài và Tòa án”, Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VIAC) và Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam tổ chức ngày 27/4/2016;

3. Lương Khải Ân, “Giải quyết tốt vấn đề tranh chấp trong lĩnh vực tín dụng ngân hàng - Một nhân tố quan trọng nhằm bảo đảm duy trì sự ổn định lành mạnh trong hệ thống hoạt động ngân hàng tại Việt Nam”, Hội thảo chính sách tiền tệ phối hợp với các chính sách kinh tế vĩ mô khác trong điều kiện kinh tế thị trường biến động, NXB GTVT, tr.107-118.