Thế nhưng kịch bản như vậy đã không xảy mà ngược lại, doanh nghiệp trong nước còn khiến thị phần xuất khẩu cà phê của doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (FDI) và công ty thương mại nước ngoài bị "co lại".

Lội ngược dòng

Trước đó, năm 2011 chứng kiến sự “thất bát” của các doanh nghiệp cà phê nội địa: thị phần xuất khẩu giảm sút, nhiều đại gia “ngã ngựa”, một loạt vụ vỡ kho ký gửi cà phê tư nhân… khiến niềm tin vào ngành hàng cà phê giảm sút, ngân hàng ngại cho vay.

Sang năm 2012, hoạt động xuất khẩu cà phê được đánh giá là rất thành công. Theo số liệu của Bộ Công Thương, kim ngạch xuất khẩu cà phê 11 tháng năm 2012 đạt 3,328 tỷ USD. Nhưng điểm nổi bật nhất là doanh nghiệp trong nước đã nâng tỷ trọng xuất khẩu lên trên 60% so với mức 50% của năm 2011 và doanh nghiệp nước ngoài không còn chi phối được thị trường trong nước như năm 2011.

Đại diện một doanh nghiệp FDI xuất khẩu cà phê lớn thừa nhận, tình hình thị trường năm 2012 không còn như trước và doanh nghiệp trong nước tạo được áp lực khá mạnh. Tuy nhiên, theo một số chuyên gia trong ngành cà phê, sự yếu thế của các công ty nước ngoài một phần là vì sai lầm trong chính sách thu mua do họ nhận định là nông dân sẽ bán ra ồ ạt như những năm trước, khi đó, họ sẽ mua vào rồi lại chờ bán lại hưởng lợi nhuận mà không cần xuất khẩu như trước đây.

Thế nhưng người dân đã tự trữ cà phê tại nhà thay vì ký gửi ở kho tư nhân và giảm lượng bán ra. Việc tăng cường thông tin thị trường tốt đã giúp người dân nắm rõ diễn biến giá cả, từ đó chủ động bán ra để có lợi nhuận cao nhất.

Ông Nguyễn Viết Vinh, Tổng Thư ký Hiệp hội Cà phê - Cacao Việt Nam (Vicofa), cho biết, rút kinh nghiệm năm 2011, năm nay, các doanh nghiệp trong nước thu mua vừa phải và nhất là không bán ra ồ ạt để giữ giá xuất khẩu.

Làm thương mại tốt hơn đã nâng được giá cà phê xuất khẩu. Năm 2012, giá cà phê xuất khẩu của Việt Nam chỉ còn trừ lùi 30 USD/tấn so với giá trên sàn giao dịch London và New York. Trước đây, cà phê xuất khẩu của Việt Nam thường bán theo giá trừ lùi hơn 100 USD/tấn. 

Ngoài ra, việc chất lượng cà phê được cải thiện nhiều nhờ tăng tỷ lệ hái chín, chuyển sang chế biến ướt và lượng cà phê chứng chỉ (4C, Utz) gia tăng cũng đã góp phần nâng giá cà phê xuất khẩu.

Bài học về làm thương mại

Với vị trí là quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới, Việt Nam hoàn toàn có thể tác động lớn tới thị trường cà phê toàn cầu, nhưng do sự hạn chế về năng lực thương mại đã khiến Việt Nam phụ thuộc vào việc định giá của nước ngoài. Thành công của xuất khẩu cà phê năm 2012 là nhờ các doanh nghiệp trong nước điều tiết thị trường tốt hơn. Trong đó, Vicofa luôn định hướng giá thu mua ở mức trên 40 triệu đồng/tấn cà phê nhân Robusta.

Ông Nguyễn Viết Vinh cho rằng, nếu các doanh nghiệp phối hợp tốt trong điều phối lượng bán ra, giá cà phê xuất khẩu sẽ không còn phải bán theo giá trừ lùi mà theo giá cộng như các nước khác.

Sự chuyển biến về công tác điều phối thị trường có vai trò lớn của Quyết định 481/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về hỗ trợ tạm trữ cà phê niên vụ 2009-2010, giúp nông dân và doanh nghiệp nhận thức rõ hơn về lợi ích của tạm trữ. Theo Vicofa, chính sách hỗ trợ tạm trữ đã mang về thêm hàng trăm triệu USD từ xuất khẩu cà phê. Vì vậy, Vicofa kiến nghị Chính phủ xem xét sử dụng chính sách hỗ trợ tạm trữ cà phê (nói riêng) như một công cụ điều tiết thị trường.

Tuy nhiên, theo Vicofa, nền tảng của sự cải thiện năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp cà phê trong nước năm 2012 là tác động chính sách nhà nước. Quyết định 857/QĐ-NHNN ngày 2/5/2012 của Ngân hàng Nhà nước cho doanh nghiệp xuất khẩu cà phê vay ngoại tệ, cùng với biện pháp tháo gỡ về vốn đã giúp doanh nghiệp trong nước có được nguồn vốn dồi dào với lãi suất thấp đã nâng được khả năng cạnh tranh so với doanh nghiệp nước ngoài.

Sự ổn định kinh tế vĩ mô, lạm phát thấp, lãi suất giảm và tỷ giá ổn định đã tạo điều kiện cho doanh nghiệp cà phê kinh doanh ổn định.