Chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, bắt đầu từ tháng 7/2017 khi hai nước này không đạt được thỏa thuận về các biện pháp nhằm cân bằng thương mại, vừa mới có bước leo thang khi hôm qua, thứ 2, ngày 13/5, Bắc Kinh cho biết sẽ tăng thuế suất thuế nhập khẩu từ 10% lên 20-25% đối với lượng hàng hóa có giá trị 60 tỷ USD nhập khẩu từ Mỹ bao gồm các mặt hàng như bia, quần áo và khí ga hóa lỏng.

Đây là hành động đáp trả của Trung Quốc đối với tuyên bố đưa ra hôm thứ 6 tuần trước, ngày 10/05, của Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc sẽ áp thuế lên 25% đối với 200 tỷ USD hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, đặc biệt là phụ tùng ô tô. Trước đó, Tổng thống Trump cũng đã áp thuế 25%, tăng từ mức 10% áp dụng năm ngoái, đối với 50 tỷ USD hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc.

Lệnh tăng thuế suất trên của hai bên về cơ bản là chưa có tác dụng ngay đối với cán cân thương mại vì trong khi Trung Quốc tuyên bố thuế suất 25% sẽ bắt đầu có hiệu lực từ 1/6/2019 thì Chính quyền Trump chỉ áp dụng thuế suất mới với các lô hàng hóa bắt đầu rời cảng Trung Quốc xuất đi Mỹ từ ngày 10/5/2019, tức là phải sau 4 tuần nữa mới cập cảng và làm thủ tục thông quan tại Mỹ. Đây là động thái được coi là để mở đường cho những nỗ lực đàm phán cuối cùng trước khi việc leo thang trở thành thực tế. Tuy nhiên, dự kiến cuộc chiến này chưa đến hồi kết thúc khi Trung Quốc cho rằng Mỹ không nhìn vấn đề một cách bình đẳng mà đang chơi “tay trên”, trong khi Tổng thống Trump cũng tuyên bố sẽ không bao giờ xuống nước, tin tưởng rằng nước Mỹ đang đi đúng hướng để lấy lại vị thế siêu cường số 1 thế giới của mình.

Bằng chứng là Trung Quốc đang cân nhắc sử dụng lá bài về dự trữ ngoại hối để đối phó với tình trạng thâm hụt cũng như tác động lên tỷ giá hối đoái nhằm kéo dài chiến tranh. Còn ở phía bên kia, cũng trong ngày thứ 2 vừa qua, Cơ quan đại diện thương mại Hoa Kỳ (OUSTR) đã công bố thêm một danh sách các sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc có tổng giá trị lên tới 300 tỷ USD dự kiến sẽ được đưa vào áp dụng thuế suất thuế nhập khẩu 25% để lấy ý kiến công luận, mở đường cho việc áp dụng.

Trong khi chờ các diễn biến tiếp theo, bài viết này cố gắng diễn giải một số vấn đề cơ bản trong thương mại quốc tế theo cách dễ hiểu nhất để giúp các bạn theo dõi cuộc chiến một cách ‘thú vị’ hơn (đúng ra không thể nói là thú vị, vì cuộc chiến này ảnh hưởng trực tiếp tới mỗi chúng ta!).

Trước hết, thương mại quốc tế là việc nước buôn bán, trao đổi để khai thác lợi thế tương đối của nhau nhằm đạt tối ưu hóa việc sử dụng các nguồn lực của mình phục vụ phát triển kinh tế đất nước. Theo đó, những nước có lợi thế về nhân công giá rẻ như Trung Quốc sẽ sản xuất các mặt hàng đòi hỏi nhiều sức lao động và xuất khẩu sang các nước kém lợi thế hơn như Mỹ. Đổi lại, Mỹ, là nước không có lợi thế về nhân công giá rẻ nhưng có trình độ khoa học công nghệ phát triển hơn, sẽ sản xuất những hàng hóa có hàm lượng chất xám cao để xuất khẩu khẩu sang các nước không có lợi thế bằng ví dụ như Trung Quốc. Nôm na là Mỹ không thể bắt giáo sư đứng máy để sản xuất phụ kiện cho iPhone của họ - họ cần công nhân Trung Quốc, trong khi Trung Quốc một mặt cần tạo công ăn việc làm cho hàng tỷ lao động, mặt khác muốn thông qua việc gia công hàng hóa cho Mỹ mà học hỏi về công nghệ và các quy trình sản xuất hiện đại để phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Như vậy, thương mại quốc tế có lợi cho cả hai bên.

Tuy nhiên, để việc trao đổi được xảy ra phù hợp với chiến lược phát triển, với tình hình kinh tế của mình, các nước đã tạo dựng lên các loại hàng rào nhằm “thắt mở”, điều tiết dòng hàng hóa chạy vào (nhập khẩu) và ra (xuất khẩu). Các loại hàng rào cơ bản nhất trong thương mại quốc tế gồm: giấy phép nhập khẩu, hạn ngạch nhập khẩu, hàng rào thuế quan và hàng rào phi thuế quan. Hàng rào thuế quan (tariff barriers) là các mức thuế suất thuế nhập khẩu (import tariff) được đánh vào hàng hóa nhập khẩu nhằm mục đích làm cho hàng hóa nhập khẩu có giá đắt hơn so với hàng hóa sản xuất trong nước. Đây là biện pháp nhằm bảo hộ nền sản xuất nội địa, bên cạnh mục đích lớn không kém là thu ngân sách nhà nước. Còn hàng rào phi thuế quan (non-tariff barriers) là các biện pháp như tiêu chuẩn kỹ thuật (technical standards), tiêu chuẩn về vệ sinh dịch tễ và kiểm dịch động thực vật (SPS).

Việc đánh thuế nhập khẩu được thực hiện bằng hai cách chủ yếu là: (1) thuế quan theo đơn giá hàng (ad valorem tariff), tức một tỷ lệ phần trăm nào đó trên giá trị hàng hóa: ví dụ thuế suất 10% đối với mặt hàng A có giá nhập khẩu là 200 USD sẽ làm cho giá của nó khi nhập khẩu vào nước đánh thuế tăng lên thành 220 USD (200 đô + 10% * 200 USD); (2) thuế quan cụ thể (specific tariff): ví dụ thuế suất 10 USD trên 1 tấn hàng. Trong trường hợp chiến tranh thương mại Mỹ-Trung, hai nước đang áp dụng “ad volarem tariff” ở mức 20-25% để hạn chế nhập khẩu hàng hóa của nhau.

Tin vào chủ nghĩa thương mại tự do, các nước đã lập ra một thiết chế có vai trò tạo lập và giám sát thực thi luật chơi chung để đảm bảo quyền lợi cho các thành viên khi tham gia thương mại quốc tế, đó là Tổ chức Thương mại Thế giới WTO. Đây là tổ chức nhằm mục đích thúc đẩy tự do hóa thương mại. Các thành viên khi tham gia đều phải cam kết mở cửa thị trường cho hàng hóa của các nước thành viên khác được “tự do” thâm nhập và cạnh tranh bình đẳng với hàng hóa sản xuất nội địa.

Bên cạnh đó, trong vài thập kỷ trở lại đây, kể từ WTO gặp bế tắc trong việc đàm phán mở cửa thị trường hơn nữa, đặc biệt là thị trường nông sản (vòng đàm phán Uruguay), thì có một xu hướng nổi lên là các nước khởi động đàm phán và ký kết song phương, đa phương nhiều hiệp định thương mại tự do (Free Trade Agreement - FTA). Hiệp định thương mại tự do có thể hiểu nôm na là thỏa thuận mở cửa thị trường sâu và rộng hơn mức mà các nước đã cam kết trong khuôn khổ WTO. Việc Việt Nam đàm phán và ký các FTA với ASEAN (AFTA), ASEAN-Úc-Niu Di-lân (AANZFTA), Nhật Bản (VJEPA), Hàn Quốc (AKFTA), v.v… cũng nằm trong xu hướng này.

Với khẩu hiệu “nước Mỹ trên hết” và “làm nước Mỹ vĩ đại trở lại”, ngay sau khi lên cầm quyền, Tổng thống Donald Trump đã theo đuổi chính sách bảo hộ mậu dịch, và đây là nguyên nhân chính dẫn đến chiến tranh thương mại với Trung Quốc và thậm chí xung đột thương mại với cả những nước được xem là đồng minh của Mỹ như EU, Nhật Bản, Hàn Quốc hay láng giềng gần như Canada, Mexico.

Thâm hụt thương mại là nguyên nhân trực tiếp khiến Tổng thống Mỹ Donald Trump tức giận và khai hỏa cuộc chiến tranh thương mại với Trung Quốc sau khi đàm phán thất bại vào năm 2017 như đã nói ở trên. Theo số liệu 2018 của Mỹ, trong khi tổng kim ngạch nhập khẩu của Mỹ từ Trung Quốc lên tới khoảng 540 tỷ USD thì tổng kim ngạch xuất khẩu (hay nhập khẩu của Trung Quốc từ Mỹ) chỉ đạt chưa 130 tỷ USD. Hiểu nôm na là trong khi Mỹ mua cho Trung Quốc hơn 5 đồng tiền hàng thì Trung Quốc chỉ mua cho Mỹ hơn 1 đồng, đồng nghĩa với việc Mỹ đang phải tiêu thụ nhiều hàng hóa hơn cho Trung Quốc. Chưa kể là hàng của Trung Quốc vốn ‘nổi tiếng’ là chất lượng thấp và việc sản xuất hay vi phạm các điều ước quốc tế về điều kiện lao động (bạc đãi, sử dụng lao động trẻ em) và bảo hộ sở hữu trí tuệ (nạn đánh cắp bản quyền và bí mật thương mại).

Diễn biến và kết cục của cuộc chiến sẽ phụ thuộc vào việc hai nước Mỹ-Trung cân nhắc lợi hại trên nhiều phương diện khác, đặc biệt là tình hình trong nước, nhưng nếu chỉ xét riêng về thương mại quốc tế, thì việc Mỹ đang thâm thủng thương mại nặng với Trung Quốc lại tạo ra lợi thế cho Tổng thống Trump trong việc sử dụng lá bài này. Trong khi Trung Quốc chỉ có thể áp dụng thuế suất thuế nhập khẩu để đánh vào khoảng 200 tỷ USD hàng nhập khẩu từ Mỹ, thì Hoa Kỳ có thể làm việc này với 600 tỷ USD hàng hóa nhập khẩu từ China. Rõ ràng trong cuộc chiến “USD đối USD” này, Hoa Kỳ đang ở thế thượng phong.

Dự báo, bên cạnh chính sách thuế quan - vốn sẽ gây tổn thương cả cho nền kinh tế đang cần nhập khẩu công nghệ của mình - Trung Quốc hoặc sẽ sớm phải nhượng bộ trước Hoa Kỳ hoặc sẽ phải sẽ phải vận dụng đến những lá bài khác bao gồm cả việc sử dụng dự trữ ngoại hối để "trị thương, dưỡng bệnh" và can thiệp vào tỷ giá hối đoái - một công cụ điều tiết xuất nhập khẩu - nếu tình trạng chiến tranh kéo dài.