Lý thuyết trò chơi là một lĩnh vực nghiên cứu các tình huống chiến thuật dựa trên thuật toán, trong đó các đối thủ lựa chọn những hành động khác nhau để có được kết quả tối ưu. Trong các cuộc đàm phán, có thể lý giải hành động và mục đích của các bên đàm phán thông qua lý thuyết trò chơi.

Nhìn qua, có vẻ như Hy Lạp và EU đang chơi trò “thách đố” cổ điển (game of chicken), được đặt tên theo một trò chơi đua xe. Hai chiếc xe đi trên đường và đang trên đà lao vào nhau. Nếu một xe người đổi hướng để tránh tai nạn thì bị xem là kẻ nhát gan (chicken).

Trong trường hợp này, cả hai có thể đổi hướng để tránh tai nạn (hợp tác) hay cứ tiến thẳng (đào ngũ). Trong đàm phán, nếu đối thủ hợp tác thì ta nên đào ngũ - đây là kết quả tối ưu. Nhưng vấn đề nằm ở chỗ, cả hai bên đều không biết đối thủ có đổi hướng xe (hợp tác) hay không, nên thường thì bên nọ sẽ chờ bên kia đổi hướng trước để có tối đa hóa lợi ích.

Liệu có phải Hy Lạp và các đối tác trong cuộc đàm phán nợ công đều đang cố tỏ ra mình là người quyết đoán để người còn lại phải thoái lui hay không? Hiện nay, các chủ nợ, cụ thể là Ủy ban châu Âu (EC), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) nhất quyết bảo lưu quan điểm sẽ không thể cung cấp thêm gói hỗ trợ tài chính hay nới lỏng các điều kiện về thắt chặt chi tiêu đối với Athens. Về phần mình, Hy Lạp thậm chí còn tỏ ra “cương” hơn khi nói rằng sẵn sàng phá sản nếu EU không hành động đúng, một viễn cảnh có thể kích hoạt cơn bấn loạn ở Eurozone.

Bản chất nằm ở chỗ hai bên đều có thể nhận được kết cục tốt đẹp hơn nếu biết hợp tác, nhưng sự nghi ngờ lại không cho phép họ làm vậy. Trên quan điểm này, các chủ nợ quyết đặt ra những điều khoản quá khắc nghiệt buộc Hy Lạp phải chấp nhận, còn Athens thì lại bắn tiếng về nguy cơ phá sản, vốn sẽ gây ra những kết cục cũng không tốt đẹp gì cho đối thủ.

Thế nhưng, cách cắt nghĩa này đi tới một luận điểm: Được - mất của những người chơi hoàn toàn mang tính hệ thống, một điều kiện có thể sẽ không thật hợp lý khi tính đến những bất lợi lớn mà Hy Lạp phải đối mặt.

Vậy nên, có một trò khác có thể lý giải đầy đủ nhất tình cảnh hiện nay: “Trò chơi tối hậu thư” (Ultimatum Game). Trò chơi này mô phỏng trò chia tiền giữa hai người, trong đó một người được phép đề xuất số tiền chia cho người kia. Người còn lại chỉ được phép chấp nhận hoặc không chấp nhận số tiền được đề xuất. Nếu chấp nhận, cả hai sẽ có số tiền được chia, nếu không, cả hai đều không có gì.

Về lý thuyết, xuất phát từ yếu tố tối đa hóa lợi nhuận, người đưa chỉ muốn cho người nhận số tiền tối thiểu và điều này sẽ được người kia chấp nhận, vì tâm lý chung là “có còn hơn không”.

Nhưng khi áp dụng trong thực tế, kết quả cho thấy người nhận sẽ từ chối nếu số tiền đề nghị nhỏ hơn 30%. Lý do nằm ở chỗ, những tính toán này không chỉ xuất phát từ yếu tố kinh tế đơn thuần, mà là từ những xúc cảm nằm sâu bên trong liên quan đến sự công bằng, công lý và danh dự.

Lý thuyết trò chơi này có thể là lời giải tốt nhất cho cuộc đàm phán dai dẳng không lối thoát hiện nay giữa Hy Lạp và các đối tác. Các chủ nợ thì nghĩ rằng Hy Lạp do ở thế yếu nên sẽ rất “biết ơn” nếu được cứu trợ, họ sẽ chấp nhận bất kỳ điều kiện nào từ chủ nợ bao gồm các yêu cầu thắt lưng buộc bụng, cải cách kinh tế... miễn là tránh được nguy cơ phá sản vì nếu không thì nước này cũng chẳng nhận được một đồng nào.

Thế nhưng Hy Lạp, dù vẫn thừa nhận sự cần thiết phải cải cách, thì lại nhìn nhận các chủ nợ có thể mở “hầu bao” lớn hơn nữa. Họ cảm thấy bị tổn thương do những hệ quả phải chịu đựng từ các điều kiện khắt khe của chủ nợ. Ở thế cùng đường, nước này sẵn sàng mạo hiểm rời khỏi Eurozone để giữ được tính độc lập, danh dự.

Đứng trên góc nhìn này, khủng hoảng hiện nay không phải là cuộc đối đầu về kinh tế. Tất cả những điều khoản kỹ thuật về cơ chế cấp vốn, thời hạn trả nợ chỉ là công cụ để các bên thi triển sức mạnh, buộc bên kia phải chống đỡ.

Vậy nên, khi ông Thủ tướng Hy Lạp Tsipras gọi các đề xuất của chủ nợ là “lố bịch” thì quả thực ông đang muốn tìm kiếm cách xử sự lịch thiệp hơn. Ngược lại, việc Chủ tịch EC Jean-Claude Juncke từ chối nghe điện thoại của ông Tsipras thì cũng có thể hiểu được: Ông hoàn toàn lúng túng trước sự cứng đầu của Athens.

“Trò chơi tối hậu thư” cho thấy: cuộc khủng hoảng Hy Lạp không thể cắt nghĩa đơn giản qua lăng kính được - mất về kinh tế. Ai cố suy nghĩ như vậy sẽ chỉ tạo ra những tính toán sai lầm vì còn nhiều giá trị khác cần phải được đưa vào xem xét.