Hải quan điện tử là tất yếu!

Khoảng 5 triệu bộ tờ khai hải quan, tương đương với đó là hàng triệu lô hàng xuất nhập khẩu mỗi năm ở nước ta hiện nay, nếu Hải quan Việt Nam vẫn thực hiện việc tiếp nhận và xử lí tờ khai hải quan bằng phương thức thủ công (do cán bộ công chức tiếp nhận, kiểm tra, phân loại… để thông quan) cho lượng tờ khai lớn như vậy là điều bất khả thi. Không những thế, việc thực hiện thủ công sẽ mất rất nhiều thời gian cho mỗi tờ khai, gây ảnh hưởng đến thời gian thông quan của doanh nghiệp, làm giảm năng lực cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam.

Công tác quản lí nhà nước về hải quan ngày càng phải chịu nhiều sức ép lớn khi mà hoạt động xuất nhập khẩu của nước ta ngày càng gia tăng mạnh mẽ. Theo thống kê của Tổng cục Hải quan, năm 2009 tổng giá trị kim ngạch xuất nhập khẩu cả nước mới đạt khoảng 127 tỉ USD (trong đó xuất khẩu 57 tỉ USD, nhập khẩu gần 70 tỉ USD), đến nay, dù chưa kết thúc năm 2013 nhưng có thể khẳng định kim ngạch xuất khẩu cả nước đã tăng hơn gấp 2 lần chỉ sau 5 năm. Từ đầu năm đến 15/11/2013, tổng kim ngạch xuất khẩu cả nước đạt gần 114 tỉ USD và tổng kim ngạch nhập khẩu cũng xấp xỉ 114 tỉ USD.

Chính vì xu thế phát triển mạnh mẽ đó, trong Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2020 (được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 448/QĐ-TTg năm 2011) Chính phủ đặt ra những mục tiêu rất rõ ràng đối với ngành Hải quan: Đến năm 2020 có 100% cục hải quan, 100% các chi cục hải quan, 100% các loại hình hải quan cơ bản, 90% kim ngạch xuất nhập khẩu, 80% doanh nghiệp thực hiện thủ tục hải quan điện tử… Đồng thời tỉ lệ kiểm tra thực tế hàng hóa đến năm 2015 là dưới 10% và đến năm 2020 phấn đấu đạt dưới 7%...

Điểm qua các con số cơ bản để thấy rằng việc điện tử hóa trong hoạt động hải quan là tất yếu, nếu không sẽ dẫn đến tình trạng ùn tắc hàng hóa ở cảng, cửa khẩu.

Kiểm tra hàng hóa trên cơ sở quản lý rủi ro

Như đã đề cập ở phần đầu bài viết, thủ tục hải quan điện tử chỉ là phương tiện để giải quyết thủ tục hải quan, còn vấn đề kiểm tra, giám sát hải quan là một trong những nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên của Hải quan.

Điều 15 Luật Hải quan sửa đổi năm 2005 quy định “Hàng hóa xuất nhập khẩu, quá cảnh, phương tiện vận tải xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh phải được làm thủ tục hải quan, chịu sự kiểm tra, giám sát hải quan, vận chuyển đúng tuyến đường, qua cửa khẩu theo quy định của pháp luật. Kiểm tra hải quan được thực hiện trên cơ sở phân tích thông tin, đánh giá việc chấp hành pháp luật của chủ hàng, mức độ rủi ro về vi phạm pháp luật hải quan để bảo đảm quản lí Nhà nước về hải quan và không gây khó khăn cho hoạt động xuất nhập khẩu”.

Trong Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2020, Chính phủ cũng yêu cầu, thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát hải quan áp dụng đầy đủ phương thức quản lí hải quan dựa trên quản lí sự tuân thủ theo các trụ cột: Thu thập, xử lí thông tin nghiệp vụ, quản lý rủi ro và kiểm tra sau thông quan.

Theo quy định của pháp luật và thực tế hoạt động của Hải quan Việt Nam, tất cả hàng hóa xuất nhập khẩu đều được kiểm tra. Việc kiểm tra thực tế trên cơ sở phân tích thông tin, đánh giá việc chấp hành pháp luật của chủ hàng, mức độ rủi ro về vi phạm pháp luật hải quan để bảo đảm quản lí Nhà nước về hải quan và không gây khó khăn cho hoạt động xuất nhập khẩu.

Trên cơ sở phân tích, đánh giá hàng nghìn thông tin liên quan đến doanh nghiệp, mặt hàng, tuyến đường… cơ quan Hải quan sẽ sàng lọc để thực hiện thủ tục một cách hiệu quả, không đánh đồng giữa doanh nghiệp chấp hành tốt pháp luật và doanh nghiệp có nguy cơ gian lận, rủi ro cao.

Trên thực tế, để hàng hóa được phân vào luồng Xanh (miễn kiểm tra thực tế trong khâu thông quan) cơ quan Hải quan đã có quá trình điều tra, theo dõi, sàng lọc, đánh giá thông tin về doanh nghiệp, mặt hàng, tuyến đường… với rất nhiều tiêu chí khác nhau ở quá trình trước thông quan. Hiện nay, ngành Hải quan đang xây dựng và áp dụng bộ tiêu chí quản lý rủi ro ở 3 cấp (cấp Tổng cục, cấp Cục và cấp Chi cục).

Đối với các nước có nền hải quan phát triển, để việc phân luồng chính xác, sàng lọc doanh nghiệp hiệu quả, vấn đề thu thập, phân tích thông tin, xây dựng cơ sở dữ liệu về doanh nghiệp, mặt hàng… có một vị trí đặc biệt quan trọng. Hoạt động này được gọi là công tác quản lý rủi ro.

Đối với Hải quan Việt Nam, việc áp dụng quản lý rủi ro vừa phù hợp với thông lệ quốc tế vừa để thực hiện tốt yêu cầu trong Luật Hải quan “bảo đảm quản lí Nhà nước về hải quan và không gây khó khăn cho hoạt động xuất nhập khẩu”. Theo lãnh đạo Ban Quản lí rủi ro (Tổng cục Hải quan), căn cứ các quy định của pháp luật, cơ quan Hải quan sẽ tổ chức xây dựng cơ sở dữ liệu, hệ thống tiêu chí để đánh giá mức độ rủi ro của từng mặt hàng, từng doanh nghiệp.

Đây là hoạt động nghiệp vụ thường xuyên và bình thường của cơ quan Hải quan. Dựa vào kết quả đánh giá, phân tích mức độ rủi ro của doanh nghiệp, hàng hóa, cơ quan Hải quan sẽ đưa mức độ kiểm tra phù hợp để đảm bảo yêu cầu quản lí Nhà nước về hải quan. Mức độ kiểm tra sẽ có sự thay đổi theo từng thời điểm để phù hợp với tình hình thực tế hoạt động của doanh nghiệp.

Cần nâng cao chất lượng thông tin

Có thể khẳng định việc áp dụng quản lý rủi ro và các phương thức quản lí hải quan hiện đại vừa để tạo thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu, vừa giảm thiểu rủi ro, đảm bảo công tác quản lí Nhà nước về Hải quan.  Vấn đề quan trọng ở đây là tổ chức, xây dựng cơ sở dữ liệu, thông tin về doanh nghiệp thế nào cho hiệu quả, việc phân tích, sàng lọc thông tin kịp thời, chính xác nhằm ngăn chặn các phương thức, thủ đoạn ngày càng tinh vi của các đối tượng buôn lậu. Điều này cũng luôn là yêu cầu bức thiết ngay cả đối với các nước có nền hải quan hiện đại.