Kinh nghiệm quốc tế

Ấn Độ: Cân bằng giữa phát triển với giám sát

Thị trường giao dịch thuật toán của Ấn Độ đã tăng trưởng nhanh chóng với các hệ thống tự động hiện chiếm hơn 50% tổng khối lượng giao dịch cổ phiếu trên các sàn giao dịch lớn như Sở giao dịch chứng khoán quốc gia (NSE) và Sở Giao dịch Chứng khoán Bombay (BSE). Hội đồng Giao dịch Chứng khoán của Ấn Độ (SEBI) đã phát triển một phương pháp quản lý toàn diện để khai thác tiềm năng của giao dịch thuật toán đồng thời giảm thiểu rủi ro. Các quy định chính đối với giao dịch thuật toán bao gồm các khía cạnh sau:

Thứ nhất, phê duyệt thuật toán. Trước khi triển khai bất kỳ thuật toán giao dịch nào, các công ty phải gửi thuật toán đó đến sàn giao dịch để phê duyệt. Việc gửi phải bao gồm các báo cáo chi tiết về logic của thuật toán, kết quả kiểm tra ngược (backtesting) và các giao thức quản lý rủi ro. Điều này đảm bảo rằng chỉ những hệ thống an toàn và hiệu quả mới được phép hoạt động. Vào năm 2020, SEBI đã áp dụng mức phạt vượt quá khoảng 600.000 USD đối với một số công ty môi giới vì vi phạm các nguyên tắc giao dịch theo thuật toán, thể hiện cam kết duy trì tính toàn vẹn của thị trường.

Thứ hai, tỷ lệ số lượng lệnh trên giao dịch được thực hiện. SEBI quy định giới hạn tỷ lệ này ở mức 500:1, nghĩa là cứ 500 lệnh được đặt thì ít nhất một lệnh phải được thực hiện. Quy tắc này nhằm mục đích ngăn chặn việc "nhồi lệnh" – một hành vi đặt nhiều lệnh giả tràn ngập thị trường với các hoạt động không xác thực. Quy định này thúc đẩy hiệu quả thị trường và giảm nguy cơ tắc nghẽn cơ sở hạ tầng do số lượng lệnh đặt quá mức.

Thứ ba, dịch vụ co-location. SEBI giám sát các vị trí đặt hệ thống giao dịch - nơi các nhà giao dịch đặt máy chủ của họ gần hạ tầng giao dịch. Điều này đảm bảo quyền truy cập công bằng vào hệ thống giao dịch có độ trễ thấp, ngăn chặn những tổ chức giao dịch lớn tận dụng khả năng truy cập nhanh hơn vào dữ liệu thị trường.

Trung Quốc: Kiểm soát chặt chẽ trong bối cảnh tăng trưởng nhanh

Mặc dù giao dịch thuật toán ở Trung Quốc vẫn đang trong giai đoạn phát triển nhưng sự mở rộng nhanh chóng của nó đã khiến các cơ quan quản lý như Ủy ban Giám quản Chứng khoán Trung Quốc (CSRC) áp dụng các biện pháp nghiêm ngặt. Các quy định này chủ yếu tập trung vào việc ngăn chặn sự biến động của thị trường và rủi ro đầu cơ liên quan đến giao dịch tần suất cao (HFT). Các quy định chính tại thị trường Trung Quốc bao gồm các khía cạnh sau:

Thứ nhất, quy định đăng ký và phê duyệt thuật toán. Tất cả các thuật toán giao dịch phải được đăng ký với CSRC và các công ty phải gửi lại thuật toán để phê duyệt nếu có sửa đổi. Điều này đảm bảo sự giám sát đầy đủ về quy định và tính minh bạch trong các chiến lược giao dịch thuật toán. Vào năm 2019, CSRC đã phạt một công ty 20 triệu Nhân dân tệ (khoảng 3 triệu USD) khi chưa đăng ký giao dịch thuật toán góp phần gây ra sự cố trên Sở Giao dịch Chứng khoán Thâm Quyến.

Thứ hai, hạn chế giao dịch tần suất cao (HFT). CSRC thực thi các giới hạn nghiêm ngặt về khối lượng giao dịch và giá trị giao dịch đối với các hoạt động HFT. Ví dụ như một tài khoản giao dịch tham gia HFT không được vượt quá 100.000 giao dịch mỗi ngày và các giao dịch thuật toán không được chiếm quá 20% tổng khối lượng giao dịch trên bất kỳ sàn giao dịch cụ thể nào. Điều này giúp hạn chế hoạt động giao dịch tần suất cao quá mức có thể dẫn đến mất ổn định thị trường.

Thứ ba, tăng cường giám sát và an ninh mạng. CSRC giám sát các hoạt động như nhồi lệnh và tạo tín hiệu giả (thao túng giá thị trường thông qua đặt nhanh liên tục các lệnh). Ngoài ra, Luật Bảo mật dữ liệu năm 2021 quy định các thuật toán giao dịch phải tuân thủ các tiêu chuẩn an ninh mạng quốc gia để bảo vệ dữ liệu nhạy cảm của thị trường.

Nhật Bản: Minh bạch và giám sát AI

Giao dịch thuật toán trở thành hoạt động thị trường quan trọng đối với thị trường tài chính Nhật Bản​​, với hệ thống tự động chiếm hơn 70% giao dịch cổ phiếu trên Sở giao dịch chứng khoán Tokyo (TSE) tính đến năm 2022. Cơ quan Dịch vụ Tài chính (FSA) đã triển khai khung pháp lý toàn diện để đảm bảo tính minh bạch, công bằng và thực hiện giao dịch có đạo đức. Các biện pháp quản lý chính bao gồm các nội dung chính sau.

Thứ nhất, yêu cầu cung cấp thông tin. Các công ty sử dụng giao dịch thuật toán phải công bố các chi tiết quan trọng về chiến lược giao dịch của họ cho FSA, bao gồm logic đặt lệnh, cơ chế quản lý rủi ro và chương trình thực hiện lệnh. Điều này đảm bảo rằng các thuật toán minh bạch và không phá vỡ sự công bằng của thị trường.

Thứ hai, đăng ký giao dịch tần suất cao (HFT). Theo Đạo luật giao dịch tần suất cao 2018, tất cả các công ty giao dịch tần suất cao phải đăng ký với FSA. Đạo luật này yêu cầu các công ty báo cáo số liệu về độ trễ và khối lượng giao dịch để đảm bảo hoạt động thị trường công bằng và ngăn chặn thao túng thị trường.

Thứ ba, giám sát việc sử dụng trí tuệ nhân tạo AI. FSA quản lý các hệ thống giao dịch được hỗ trợ bởi AI để ngăn chặn các hành vi phi đạo đức như giao dịch trước với các lệnh lớn (front-running) và giả mạo (đặt lệnh giả để thao túng giá). Các công ty được yêu cầu chứng minh rằng mô hình AI của họ không phân biệt đối xử hoặc thao túng thị trường một cách không công bằng. Ngoài ra, Nhật Bản cũng đã đưa ra chính sách sàn về độ trễ, trong đó áp đặt độ trễ tối thiểu giữa các lần đặt lệnh để hạn chế những lợi thế của hệ thống HFT. Chính sách này đã giảm 15% hoạt động HFT, thúc đẩy một sân chơi bình đẳng hơn.

Hàn Quốc: Quản lý rủi ro chủ động trong giao dịch thuật toán

Thị trường tài chính Hàn Quốc đã trở thành một trong số các thị trường đóng vai trò quan trọng trong giao dịch thuật toán đối với hàng hóa phái sinh, với hệ thống tự động chiếm 30% giao dịch phái sinh trên Sàn giao dịch Hàn Quốc (KRX). Để đảm bảo sự ổn định của thị trường, Ủy ban Dịch vụ Tài chính Hàn Quốc (FSC) đã thực hiện các biện pháp quản lý mạnh mẽ để quản lý rủi ro và ngăn chặn thao túng thị trường. Các biện pháp quản lý chính bao gồm:

Thứ nhất, kiểm thử thuật toán. Trước khi triển khai, các thuật toán phải trải qua quá trình kiểm tra nghiêm ngặt để mô phỏng các điều kiện căng thẳng và biến động của thị trường. Thử nghiệm này đảm bảo rằng các thuật toán có thể xử lý khối lượng lệnh lớn, quản lý độ trễ và kích hoạt các biện pháp bảo vệ, ví dụ như tự động đóng trong các kịch bản cực đoan.

Thứ hai, quy định về tỷ lệ đặt lệnh hủy. Để ngăn chặn việc thao túng thị trường thông qua việc giả mạo (đặt và hủy các lệnh giả), KRX thực thi các giới hạn nghiêm ngặt về tỷ lệ đặt lệnh hủy. Các thuật toán vượt quá ngưỡng hủy 20% sẽ phải đối mặt với các hình phạt, đảm bảo rằng các công ty không làm gián đoạn thị trường bằng các lệnh không được thực hiện.

Thứ ba, giám sát thời gian thực. KRX sử dụng các công cụ giám sát AI tiên tiến để theo dõi các mô hình giao dịch, phát hiện những điểm bất thường như số lần hủy đơn lệnh đột ngột và khối lượng giao dịch bất thường. Việc giám sát chủ động này đã giúp giảm 20% số trường hợp giả mạo kể từ năm 2019. Các công ty bị phát hiện vi phạm quy định của FSC và KRX có thể phải đối mặt với các khoản tiền phạt lớn, đình chỉ giấy phép hoặc thậm chí bị buộc tội hình sự trong trường hợp thị trường bị gián đoạn nghiêm trọng.

Singapore: Dẫn đầu dựa vào đổi mới

Thị trường tài chính Singapore đã định hình như là thị trường dẫn đầu toàn cầu về giao dịch thuật toán, với giao dịch tự động đóng góp tới 40% giá trị giao dịch toàn thị trường trên Sở giao dịch Singapore (SGX). Cơ quan tiền tệ Singapore (MAS) đã ban hành một khung pháp lý cân bằng nhằm khuyến khích đổi mới công nghệ trong khi vẫn duy trì tính toàn vẹn của thị trường. Các đặc điểm chính về khuôn khổ pháp lý tại Singapore bao gồm các khía cạnh sau:

Thứ nhất, triển khai khuôn khổ pháp lý thử nghiệm cho đổi mới (sandbox). MAS cung cấp môi trường pháp lý thử nghiệm nơi các công ty có thể thử nghiệm các chiến lược giao dịch thuật toán mới với các yêu cầu quy định đơn giản. Sáng kiến ​​này đã giúp thúc đẩy những tiến bộ trong công nghệ giao dịch, bao gồm nền tảng do AI điều khiển và hệ thống giao dịch dựa trên blockchain. Khuôn khổ thử nghiệm này của MAS đã hỗ trợ hơn 20 công ty khởi nghiệp fintech kể từ năm 2019, góp phần vào sự phát triển công nghệ giao dịch mới và mở rộng sang các thị trường khu vực như Malaysia và Indonesia.

Thứ hai, yêu cầu về vốn. Các công ty chứng khoán được cấp phép phải duy trì quy mô vốn tối thiểu là 500.000 SGD. Vốn bổ sung có thể được yêu cầu đối với các công ty có khối lượng giao dịch cao hơn hoặc có nguy cơ gặp rủi ro hệ thống.

Thứ ba, kiểm tra và rà soát thuật toán định kỳ. Các công ty phải được kiểm tra, đánh giá hàng quý để xem xét việc tuân thủ các tiêu chuẩn quy định. Các cuộc kiểm tra này tập trung vào logic thuật toán, kiểm soát rủi ro và khuôn khổ kết quả hoạt động để đảm bảo rằng các hệ thống hoạt động như dự định và không phá vỡ sự ổn định của thị trường.

Bảng so sánh giữa các nước châu Á

Nguồn: Tác giả tổng hợp

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Kinh nghiệm của các quốc gia châu Á trên có thể giúp đưa ra những bài học cho Việt Nam khi xem xét xây dựng các quy định quản lý giao dịch theo thuật toán. Những bài học kinh nghiệm này có thể giúp cân bằng nhu cầu đổi mới với yêu cầu ổn định và toàn vẹn thị trường.

Thứ nhất, thúc đẩy đổi mới bằng giám sát. Việc tạo ra một khuôn khổ pháp lý thử nghiệm (như ở Singapore) cho phép các công ty thử nghiệm các công nghệ và chiến lược giao dịch mới trong một môi trường được kiểm soát, đảm bảo rằng sự đổi mới có thể phát triển mạnh mà không gặp rủi ro về sự bất ổn hệ thống. Việc triển khai các sandbox như vậy sẽ giúp thúc đẩy phát triển fintech và các mô hình thị trường giao dịch mới.

Thứ hai, tập trung vào tính toàn vẹn của thị trường. Các hệ thống phê duyệt giao dịch thuật toán, giống như các hệ thống ở Ấn Độ và Trung Quốc, là cần thiết để đảm bảo rằng các thuật toán được kiểm tra và tuân thủ các tiêu chuẩn công bằng của thị trường trước khi được triển khai. Do vậy cần xem xét thiết lập các quy định, thủ tục rõ ràng về đăng ký, phê duyệt thuật toán để ngăn chặn thao túng thị trường và đảm bảo tính minh bạch.

Thứ ba, tận dụng công nghệ để giám sát. AI và các công cụ giám sát thời gian thực, như được triển khai ở Hàn Quốc và Nhật Bản, rất cần thiết trong việc duy trì trật tự thị trường, đặc biệt là trong môi trường giao dịch tần suất cao. Do vậy, cần có nguồn lực đầu tư vào các công nghệ giám sát này để phát hiện các mô hình giao dịch bất thường, xử lý các gián đoạn khi xảy ra, từ đó nâng cao khả năng phục hồi của thị trường.

Thứ tư, xây dựng và triển khai khung quản lý rủi ro. Yêu cầu các công ty chứng khoán duy trì đủ vốn dự phòng, như trường hợp của Singapore, giúp đảm bảo rằng các công ty được chuẩn bị sẵn sàng cho những biến động của thị trường. Đối với các thị trường mới nổi nói chung trong đó có Việt Nam, điều này có thể ngăn chặn việc chấp nhận rủi ro quá mức và giảm thiểu nguy cơ xảy ra đổ vỡ hệ thống liên quan đến trục trặc trong giao dịch thuật toán.

Thứ năm, khuyến khích sử dụng AI có đạo đức. Với sự gia tăng của các chiến lược giao dịch dựa trên AI, điều quan trọng là phải thực hiện các biện pháp bảo vệ chống lại không công bằng và các hành vi phi đạo đức (chẳng hạn như giao dịch giả mạo hoặc chạy trước). Việc Nhật Bản giám sát các hoạt động giao dịch AI là một ví dụ điển hình về quản lý các thuật toán AI nhằm đảm bảo sự công bằng và minh bạch trong việc ra quyết định.

Thứ sáu, thiết lập khung hình phạt xử lý vi phạm rõ ràng. Khung hình phạt minh bạch và công bằng, như đã thấy ở Ấn Độ và Trung Quốc, giúp duy trì việc tuân thủ quy định. Do vậy, cần xây dựng các quy định về hình phạt tương xứng đối với việc không tuân thủ, có thể bao gồm phạt tiền, đình chỉ hoặc buộc tội hình sự trong những trường hợp vi phạm nghiêm trọng. Cơ chế thực thi rõ ràng đảm bảo rằng các khung pháp lý được tuân thủ và duy trì.

Kết luận

Tóm lại, cách tiếp cận của một số nước Châu Á trong việc quản lý giao dịch thuật toán phản ánh và dựa trên các mục tiêu kinh tế, cấu trúc thị trường và tiến bộ công nghệ. Các quốc gia như Singapore và Nhật Bản dẫn đầu với các chính sách định hướng đổi mới, trong khi Ấn Độ và Hàn Quốc nhấn mạnh đến quản lý rủi ro và công bằng thị trường. Trong khi đó, Trung Quốc áp dụng biện pháp chặt chẽ hơn để duy trì sự ổn định trong bối cảnh các thị trường giao dịch tại nước này đang phát triển nhanh. Thị trường chứng khoán Việt Nam đang tiếp tục phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh bùng nổ công nghệ, do vậy kinh nghiệm từ các nước châu Á sẽ là các bài học cần thiết cho việc thúc đẩy khuôn khổ pháp lý và công tác quản lý tại Việt Nam.