Đặt vấn đề

Khi các thiết bị điện tử và mạng tốc độ cao đã trở nên phổ biến, các ngân hàng trung ương (NHTW) trên toàn cầu đang tích cực khám phá khả năng thiết lập tiền kỹ thuật số có chủ quyền. Cũng giống như tiền giấy và tiền xu, tiền kỹ thuật số của NHTW sẽ được cố định về mặt danh nghĩa, có thể truy cập toàn cầu, có giá trị thanh toán hợp pháp cho tất cả giao dịch. Do đó, tiền kỹ thuật số của NHTW về cơ bản khác so với các dạng tiền ảo như: bitcoin, ethereum và ripple - thường gọi là tiền điện tử tư nhân.

Nhiều quốc gia cho rằng, các loại tiền điện tử tư nhân này không đáp ứng các chức năng của tiền. Chúng là phương tiện đầu cơ, biến động cao, làm biến dạng thị trường, thổi bay các khoản đầu tư từ nền kinh tế thực và biến đổi thành bong bóng. Chúng có thể tạo cơ hội cho các tội phạm công nghệ cao, khiến người tiêu dùng và nhà đầu tư có nguy cơ mất mát cao, bởi vẫn phải thông qua các trung gian là “những người đào bitcoin” để duy trì sổ cái của mình.

Trước tình hình đó, các NHTW đã tập trung nghiên cứu tiềm năng phát hành Tiền kỹ thuật số của NHTW. Bài phân tích làm rõ các tính năng chính của tiền kỹ thuật số của NHTW, xem xét liệu rằng loại tiền này có thể đảm bảo các chức năng của tiền trong các hoạt động thanh toán và thực thi chính sách tiền tệ của NHTW.

Khái niệm về tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương

Theo Ngân hàng Thanh toán Quốc tế: Tiền kỹ thuật số của NHTW là dạng tiền mới của NHTW, được tính bằng một đơn vị tài khoản hiện có, đóng vai trò là phương tiện trao đổi và kho chứa giá trị. Tiền kỹ thuật số của NHTW nên được xem xét trong bối cảnh của các loại tiền khác. Tiền thường dựa trên một trong 2 công nghệ cơ bản gồm: Mã thông báo có giá trị được lưu trữ hoặc tài khoản. Tiền mặt và nhiều loại tiền kỹ thuật số là dựa trên mã thông báo, trong khi số dư trong tài khoản dự trữ và hầu hết hình thức tiền của ngân hàng thương mại là dựa trên tài khoản.

Như vậy, tiền kỹ thuật số của NHTW là loại tiền kỹ thuật số của do NHTW phát hành có khả năng truy cập rộng hơn tiền dự trữ bắt buộc NHTW, có chức năng nhiều hơn cho các giao dịch bán lẻ, có cấu trúc hoạt động riêng biệt với các hình thức tiền tệ khác của NHTW, và có thể được trả lãi suất, theo tỷ lệ khác với tỷ lệ dự trữ.

Lợi ích của việc ban hành tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương

- Đảm bảo cho công chúng có thể sử dụng như một hình thức thanh toán hợp pháp bên cạnh sử dụng tiền mặt: Mặc dù rất ít khả năng NHTW sẽ loại bỏ tiền mặt ra khỏi hệ thống thanh toán, nhưng điều này có thể xảy ra do những hiệu ứng tiêu cực của tiền mặt. Bản chất của tiền mặt là khó theo dõi nên nó thường được sử dụng để trốn thuế, rửa tiền và các giao dịch bất hợp pháp. Tiền mặt cũng tạo ra rủi ro an ninh trong việc vận chuyển tiền và thanh toán. Vì vậy, chính phủ các nước mong muốn hạn chế thanh toán bằng tiền mặt nhằm góp phần giảm tội phạm và cải thiện việc thu thuế. Do đó, tiền kỹ thuật số của NHTW đảm bảo vai trò và chức năng của tiền.

- Cải thiện hiệu quả và an toàn của cả hệ thống thanh toán bán lẻ và các hệ thống thanh toán bán buôn có giá trị lớn: Về mặt bán lẻ, loại tiền kỹ thuật số này có thể cải thiện hiệu quả của việc thanh toán (Ví dụ, tại điểm bán hàng, trực tuyến và ngang hàng. Tiền kỹ thuật số của NHTW cũng có thể có lợi ích cho các thanh toán bán buôn và liên ngân hàng; Các giao dịch trên tiền kỹ thuật số của NHTW thường được thực hiện dựa trên các mã thông báo do NHTW phát hành. Giống như bitcoin, cách tiếp cận này sẽ sử dụng dạng công nghệ sổ cái phân tán để xác minh quyền sở hữu mỗi mã thông báo và xác thực các giao dịch thanh toán mà không yêu cầu sự tham gia trực tiếp của NHTW hoặc bất kỳ cơ quan thanh toán bù trừ nào khác. Tuy nhiên, ngược lại với bitcoin và các loại tiền ảo khác, NHTW sẽ xác định nguồn cung của mã thông báo tiền kỹ thuật số của NHTW, chúng sẽ được cố định về mặt giá trị danh nghĩa và được coi là loại tiền hợp pháp.

Các thách thức đến chính sách tiền tệ

Nếu việc sử dụng tiền pháp định giảm đáng kể, chính sách của NHTW sẽ phụ thuộc vào chính sách của nhà phát hành tiền điện tử tư nhân. Điều này có thể làm suy yếu nghiêm trọng việc truyền dẫn chính sách tiền tệ, cũng như hạn chế khả năng hoạt động của NHTW với tư cách là người cho vay cuối cùng. Việc phát hành tiền tệ kỹ thuật số của NHTW có thể ngăn cản sự cạnh tranh, nếu như nó được thiết kế để thay thế tiền điện tử do tư nhân phát hành.

Từ góc độ kỹ thuật, NHTW có thể dễ dàng trả lãi cho loại tiền điện tử này. Trên thực tế, tất cả khoản tiền được giữ tại NHTW sẽ chịu cùng mức lãi suất danh nghĩa, bất kể các quỹ đó thuộc về cá nhân, công ty hay tổ chức tài chính. Cách tiếp cận này cho thấy, tiền do chính phủ phát hành sẽ mang lại lợi nhuận tương tự các tài sản phi rủi ro khác. Lý do này làm nền tảng để các NHTW trên thế giới trả lãi cho các khoản dự trữ của họ, được giữ bằng phương thức kỹ thuật số của NHTW.

Việc trả lãi cho tiền kỹ thuật số của NHTW có thể nâng cao khả năng cạnh tranh của hệ thống ngân hàng. Lúc này các ngân hàng thương mại phải đưa ra các mức lãi suất hấp dẫn để giữ chân khách hàng, vì khách hàng có thể có tùy chọn chuyển tiền vào tài khoản tiền kỹ thuật số của NHTW để hưởng lãi suất cao hơn.Trong một nền kinh tế đang phát triển với mức giá ổn định, lãi suất trả cho tiền kỹ thuật số của NHTW thường là dương. Tuy nhiên, nếu nền kinh tế gặp phải xáo trộn bất lợi nghiêm trọng, gây áp lực giảm đối với mặt bằng chung, NHTW có thể giảm lãi suất của tiền kỹ thuật số của NHTW để thúc đẩy kinh tế phục hồi và ổn định giá cả khi cần thiết. Cách làm này mang lại những điểm thuận lợi hơn so với việc lưu hành tiền giấy. Bởi hiện tại tiền giấy đặt ra hạn chế đáng kể đối với khả năng cắt giảm lãi suất chính sách để đối phó với những cú sốc bất lợi nghiêm trọng. Điều này đã được bộc lộ rõ trong cuộc khủng hoảng tài chính 2008–2009.

Vì vậy, việc thay thế các tờ giấy bạc bằng tiền kỹ thuật số của NHTW sẽ cho phép các NHTW thực hiện chính sách lãi suất thực âm trong hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Với tiền kỹ thuật số của NHTW, chính sách tiền tệ sẽ không còn bị ràng buộc bởi giới hạn dưới có hiệu lực đối với lãi suất danh nghĩa. Do đó, lãi suất trên tiền kỹ thuật số của NHTW có thể đóng vai trò là công cụ chính của chính sách tiền tệ, không cần triển khai các công cụ tiền tệ thay thế như nới lỏng định lượng, hoặc dựa vào các biện pháp can thiệp tài khóa nhằm khôi phục sự ổn định giá cả.

Thiết lập mô hình tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương trong quá trình chuyển đổi theo xu thế toàn cầu

Nếu như mô hình tiền kỹ thuật số của NHTW theo mã thông báo sẽ làm giảm hiệu suất giao dịch về mặt vật lý, một thiết kế thay thế (tương tự như thẻ ghi nợ) cho mô hình tiền kỹ thuật số của NHTW có thể khắc phục vấn đề trên. Lúc này các cá nhân và công ty sẽ nắm giữ tiền điện tử trong tài khoản tiền kỹ thuật số của NHTW tại NHTW hoặc trong các tài khoản được chỉ định, đặc biệt tại các tổ chức lưu ký được giám sát. Theo cách tiếp cận này, NHTW sẽ xử lý mỗi giao dịch thanh toán chỉ cần ghi nợ vào tài khoản tiền kỹ thuật số của NHTW của người thanh toán và ghi có tài khoản tiền kỹ thuật số của NHTW của người nhận thanh toán.

Một lợi thế quan trọng của hệ thống dựa trên tài khoản, là thanh toán tiền kỹ thuật số của NHTW có thể thực hiện tức thời và không tốn kém. Tất nhiên, trong quá trình tạo ban đầu của mỗi tài khoản tiền kỹ thuật số của NHTW, danh tính của chủ tài khoản sẽ cần được xác minh bằng các thủ tục như mở tài khoản tại ngân hàng thương mại. Tuy nhiên, từ thời điểm đó trở đi, các giao dịch thanh toán có thể được tiến hành nhanh chóng và an toàn (thí dụ sử dụng xác minh 2 bước với điện thoại di động và mã pin kỹ thuật số), ngân hàng sẽ có thể giám sát bất kỳ hoạt động bất thường nào và triển khai các biện pháp chống gian lận, bổ sung các biện pháp bảo vệ khi cần thiết.

Hiệu quả thu được từ việc thiết lập một tiền kỹ thuật số của NHTW dựa trên tài khoản sẽ rất đáng kể. Tiền kỹ thuật số của NHTW dựa trên tài khoản có thể được thực hiện thông qua các tài khoản được giữ trực tiếp tại NHTW. Trong môi trường lưu trữ dữ liệu khổng lồ hiện nay và dung lượng mạng tốc độ cao, cung cấp tiền kỹ thuật số của NHTW qua tài khoản tại NHTW rất khả thi, như từ kinh nghiệm gần đây của Ecuador. Ecuador là một trong những quốc gia tiên phong trong việc áp dụng tiền kỹ thuật số của NHTW. Quốc gia này đã công bố tiền kỹ thuật số của của riêng mình vào năm 2014. Đến tháng 2/2015, tiền kỹ thuật số của NHTW Ecuador đã hoạt động như một phương tiện thanh toán chức năng, cho phép người dùng đủ điều kiện chuyển tiền qua ứng dụng di động.

Trên thực tế, một số tổ chức tài chính cũng đã tích cực tham gia việc phát triển các mạng thanh toán mới sử dụng sổ cái phân tán và các phương pháp tiếp cận hiện đại. Tuy nhiên, trong trường hợp không có sự cạnh tranh từ tiền kỹ thuật số của NHTW, các mạng riêng có thể có lợi nhuận ngày càng tăng theo quy mô và trở thành chế độ bán độc quyền. Do đó, nó có thể làm cho các quy định của chính phủ trở nên phức tạp và không rõ ràng trong việc giảm thiểu rủi ro, ngăn chặn tình trạng lũng đoạn giá với người tiêu dùng và doanh nghiệp nhỏ.

Rõ ràng, các NHTW không thể bãi bỏ đột ngột việc sử dụng tiền mặt. Vì vậy, NHTW có thể tạo điều kiện cho tiền mặt dần lỗi thời bằng cách đưa tiền kỹ thuật số của NHTW trở nên rộng rãi với công chúng: bằng cách thiết lập biểu phí chuyển đổi giữa tiền mặt và tiền kỹ thuật số của NHTW. Để tránh tạo gánh nặng cho các hộ gia đình có thu nhập thấp hơn, mức phí có thể thấp hoặc miễn phí để thực hiện chuyển khoản nhỏ và không thường xuyên. Những sắp xếp như vậy sẽ thúc đẩy quyền tự do lựa chọn của cá nhân, trong khi không khuyến khích trốn thuế, rửa tiền và các hoạt động bất hợp pháp khác. Nếu muốn, các cá nhân vẫn có thể bảo mật danh tính của họ bằng cách tham gia các giao dịch nhỏ bằng tiền mặt, hoặc tiền ảo, hoặc các khoản thanh toán cá nhân khác.

Tóm lại, nhiều NHTW trên thế giới đang tiến hành nghiên cứu về tiền kỹ thuật số của NHTW và xem xét, phân tích kỹ lưỡng các lợi ích, thách thức và rủi ro có thể phát sinh. Mức độ phản ứng của các quốc gia là khác nhau, bởi những khác biệt về cơ cấu kinh tế, nhân khẩu học, khẩu vị rủi ro, năng lực và khuôn khổ thể chế. Việc theo dõi sự phát triển của tiền kỹ thuật số của các NHTW trên thế giới sẽ giúp Ngân hàng Nhà nước Việt Nam có những phản ứng phù hợp, cần thiết trong tương lai.

Tài liệu tham khảo:

1. Cấn Văn Lực (2020), Quản lý tiền kỹ thuật số, kinh nghiệm quốc tế và hàm ý chính sách với Việt Nam, https://tinnhanhchungkhoan.vn/quan-ly-tien-ky-thuat-so-kinh-nghiem-quoc-te-va-ham-y-chinh-sach-voi-viet-nam-post240707.html;
2. Trần Hùng Sơn (2021), Đồng nhân dân tệ số và chính sách cho Việt Nam; https://vietstock.vn/2021/03/dong-ndt-so-va-chinh-sach-cho-viet-nam-757-837007.htm;
3. Anh Thư (2021), Xu hướng phát triển tiền kỹ thuật số quốc gia, Tạp chí tài chính Online; https://tapchitaichinh.vn/tai-chinh-quoc-te/xu-huong-phat-trien-tien-ky-thuat-so-quoc-gia-332099.html.

* ThS. Lê Thị Thùy Dung - Trường Cao đằng Kinh tế - Kế hoạch Đà Nẵng
** Bài đăng trên Tạp chí Tài chính số kỳ 2 tháng 10/2021