Cơ sở lý luận

Khả năng sinh lời và đo lường khả năng sinh lời của ngân hàng thương mại

Khả năng sinh lời của ngân hàng thương mại (NHTM) đo lường giống với doanh nghiệp (DN) thông thường và được do lường dựa trên lợi nhuận và phương tiện tạo ra lợi nhuận (Kohlscheen, 2018). Mặc khác, do là loại hình DN đặc thù nên khả năng sinh lời còn được đo lường bằng các chỉ tiêu khác như NIM… Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả sử dụng 3 chỉ tiêu đo lường khả năng sinh lời: ROA và ROE là hai chỉ số dùng để đo lường khả năng sinh lời (Yüksel và cộng sự, 2018).

Cách tính toán ROA và ROE như sau:

ROA = Lợi nhuận sau thuế (Net income)/Tài sản (Assets)

ROE = Lợi nhuận sau thuế (Net income)/Vốn chủ sở hữu (Equity)

Thu nhập lãi cận biên được một số tác giả nghiên cứu như (Brock and Franken, 2003, Claeys và Vande, 2008). Thu nhập lãi cận biên (Net Income Margin - NIM) phản ánh biên độ trong hoạt động kinh doanh truyền thống và vay và cho vay của ngân hàng. NIM được tính toán bằng cách lấy thu nhập lãi thuần chia cho tài sản sinh lãi trong bảng cân đối kế toán. NIM được tính toán như sau:

NIM = Thu nhập lãi thuần/Tổng tài sản sinh lãi bình quân

Trong đó: Tổng tài sản sinh lãi = Tiền gửi tại NHNN Việt Nam + Tiền gửi tại các tổ chức tín dụng (TCTD) khác (không bao gồm dự phòng rủi ro) + Chứng khoán đầu tư (không bao gồm dự phòng giảm giá) + Cho vay khách hàng (không bao gồm dự phòng rủi ro); Mua nợ (không bao gồm dự phòng rủi ro) (Long và Suu, 2022).

Có nhiều nghiên cứu sử dụng ROA như nghiên cứu của Duong và cộng sự (2020), O’Connell (2022), Kohlscheen (2018). Bên cạnh đó, các nghiên cứu sử dụng ROE như nghiên cứu của Yuksel và cộng sự (2018). Tuy nhiên, các nghiên cứu về khả năng sinh lời của ngân hàng cũng thường sử dụng NIM như nghiên cứu của Suu và cộng sự (2020). Các nghiên cứu tổng hợp ROA và ROE như nghiên cứu của Koroleva và cộng sự (2021), Vijay và cộng sự (2020), Wang và Wang (2015).

Cơ sở lý thuyết

Lý thuyết nguồn lực: Lý thuyết này cho rằng, tất cả nguồn lực bên trong mô hình DN đều có khả năng trở thành lợi thế cạnh tranh. Lý thuyết này cho rằng, khi các nguồn lực được DN sử dụng hiệu quả thì kết quả được thể hiện qua lợi nhuận thu được. Lợi nhuận được định nghĩa là mức chênh lệch giữa giá bán và chi phí khi DN đưa sản phẩm dịch vụ bán ra thị trường (Rumelt, 1987).

Lý thuyết sức mạnh thị trường: Lý thuyết này cho rằng, việc chiếm lĩnh thị trường cần có nguồn lực đủ mạnh (đầu tư chi phí). Tuy nhiên, gia tăng chiếm lĩnh càng nhiều thị phần càng tốt khiến thị trường trở nên lệ thuộc vào DN hoặc nhóm DN nếu xảy ra thông đồng. Chiếm lĩnh thị trường nhằm nâng cao khả năng hấp thụ doanh số hàng hóa, do công ty cung cấp, cũng như giảm doanh số sản phẩm chung thị trường của công ty đối thủ.

Lý thuyết đánh đổi: Được phát triển và xây dựng bởi Kraus và Litzenberger (1973) cho rằng, nhà quản trị của DN có thể tạo ra một cấu trúc vốn tối ưu nhằm tối đa hóa giá trị công ty dựa trên sự đánh đổi giữa lợi ích và chi phí của việc sử dụng nợ. Trong đó, lợi ích từ nợ là lợi ích từ lá chắn thuế nhờ chi phí lãi vay (Miller và Modigliani 1963). Còn chi phí của việc sử dụng nợ chính là chi phí kiệt quệ tài chính.

Các yếu tố tác động đến khả năng sinh lời

Các yếu tố tác động đến khả năng sinh lời của ngân hàng thường rất đa dạng. Tuy vậy, có thể khu biệt các yếu tố này thành 2 nhóm lớn dựa trên yếu tố nội sinh và ngoại sinh (O’Connell 2022; Kohlscheen 2018; Yuksel và cộng sự 2018). Yếu tố nội sinh bao gồm các yếu tố vi mô bên trong ngân hàng như quy mô ngân hàng, vấn đề tối ưu chi phí đầu vào và tối ưu doanh số đầu ra, vấn đề tối ưu cơ cấu nguồn vốn… Yếu tố ngoại sinh bao gồm các yếu tố vĩ mô như: Tổng thu nhập quốc gia - GDP; lạm phát tự nhiên – CPI; các công cụ tài chính tiền tệ như công cụ lãi suất, trái phiếu chính phủ…

Phương pháp nghiên cứu

Mô hình nghiên cứu

Bài viết này dựa trên nghiên cứu của tác giả Koroleva và các cộng sự (2021). Nghiên cứu này kế thừa đồng thời cải tiến thể hiện bằng mô hình hồi quy tuyến tính như sau:

Profitability (ROAi,t, ROEit, NIMit) = β0 + β1SIZEi,t + β2LDRi,t +β3LIQi,t +β4OCi,t + β5NPLi,t + β6NOIRi,t + t+ β7Rdepositt + β8Rbondt + β9GDPt + β10INFt + β11CPINt + ui,t.

Biến phụ thuộc: Biến tỷ suất sinh lời trên tài sản ROA; Tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu ROE; Tỷ lệ thu nhập lãi cận biên (NIM).

Biến độc lập: SIZE là quy mô của các ngân hàng; OC là chi phí hoạt động trên tổng tài sản; LIQUID là tài sản ngắn hạn trên tổng tài sản; LDR là tỷ lệ tổng huy động trên tổng cho vay; NPL là nợ xấu trên tổng dư nợ; NOIR là tỷ lệ thu nhập ngoài lãi trên tổng thu nhập; Rdeposit lãi suất tiết kiệm cơ sở; Rbond lãi suất trái phiếu chính phủ mười năm; INF tỷ lệ lạm phát hàng năm; GDP tỷ lệ tăng trưởng tổng sản phẩm quốc nội; CPIN thang đo CPI về nhận thức tham nhũng do tổ chức Minh Bạch Quốc Tế (TI) công bố hàng năm.

Ui,t = ni + vit, uit là một biến thời gian cố định quan sát được, và vit là phần dư; t = 1,...., T là dãy thứ tự thời gian (đơn vị: năm) của nghiên cứu; i = 1,..., là thứ tự ngân hàng được nghiên cứu quan sát.

Dữ liệu

Dữ liệu thu thập gồm 27 ngân hàng cổ phần do Nhà nước quản lý trong thời gian từ 2009 đến 2022 với 364 quan sát. Dữ liệu nghiên cứu là dữ liệu bảng thứ cấp từ các báo cáo tài chính được công bố, niêm yết trên sàn chứng khoán, biến vĩ mô được lấy từ Quỹ Tiền tệ quốc tế - IMF, Tổng cục Thống kê Việt Nam.

Phương pháp ước lượng

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng được hồi quy theo 3 phương pháp: Pool OLS, FEM, REM. Để lựa chọn giữa OLS và FEM, nhóm tác giả sử dụng kiểm định F, sau đó sử dụng kiểm định Hausman để chọn giữa FEM và REM. Nhóm tác giả kiểm tra các vấn đề của mô hình như hiện tượng đa cộng tuyến và phương sai sai số thay đổi. Khi mô hình xuất hiện hiện tượng phương sai sai số thay đổi, nhóm tác giả sử dụng phương pháp ước lượng GLS.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Phân tích thống kê mô tả

Khả năng sinh lời trên tổng tài sản (ROA) có giá trị bình quân 10,90%, giá trị lớn nhất 30,33% nhỏ nhất là -56,33%, độ lệch chuẩn là 8,57%. Khả năng sinh lời trên tổng vốn chủ sở hữu (ROE) có giá trị bình quân 1,01%, giá trị lớn nhất 5,57%, nhỏ nhất -5,99%, độ lệch chuẩn là 0,89%.

Cũng giống ROA, tại Việt Nam, các ngân hàng nói chung đều có lợi nhuận tốt, trường hợp ROE hiện nay luôn rơi trong mức trung bình 1,8%/năm.

Thu nhập lãi cận biên (NIM) về mặt thống kê có giá trị bình quân là 3,26%, giá trị lớn nhất 9,41%, nhỏ nhất -0,88)%. Việt Nam luôn quản lý sát hệ thống tài chính ngân hàng, vì vậy NIM giữa các ngân hàng luôn nằm trong tình trạng ổn định trung bình khoảng 3,26 đơn vị.