Theo WB, WHO và các đối tác phòng chống tác hại của thuốc lá thì xu hướng cải cách thuế thuốc lá hiện nay như sau:

WHO và WB khuyến nghị tỷ trọng thuế tiêu dùng nên chiếm từ 66% đến 75% (từ 2/3 đến 3/4) trên giá bán lẻ thuốc lá. Lý thuyết được khuyến nghị dựa trên quan điểm phải duy trì tỷ trọng thuế thuốc lá ở mức cao để giảm tiêu dùng thuốc lá thông qua tăng giá bán của sản phẩm. Theo thống kê của WHO, trong năm 2020 có tổng cộng 178/195 nước trên thế giới áp dụng thuế đối với thuốc lá. Trong số 178 quốc gia trên, có rất nhiều quốc gia đã áp dụng thành công và đã có tác dụng giảm số người hút thuốc lá, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Tuy nhiên, đây chỉ là ngưỡng tối thiểu được tính toán bởi các chuyên gia của WHO và WB khuyến nghị các quốc gia nên áp dụng, xây dựng chính sách thuế thuốc lá tại từng quốc gia cho phù hợp.

Ngoài ra, theo WB và WHO, chính sách giá và thuế là chính sách hữu hiệu nhất để kiểm soát tiêu dùng thuốc lá, giúp giảm từ 50% đến 60% tỷ lệ hút thuốc lá tại các quốc gia. Tăng thuế tác động trực tiếp đến tăng giá thuốc lá, buộc người tiêu dùng phải “phản ứng” bằng cách bỏ hoặc giảm hoặc thay đổi mức độ sử dụng thuốc lá”. Theo WHO, khi giá thuốc lá tăng 10% sẽ làm giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá chung trong cộng đồng khoảng 4% tại các nước có thu nhập cao và 5% tại các nước có thu nhập trung bình hoặc thấp. Biện pháp thuế đặc biệt có hiệu quả với nhóm thanh thiếu niên, ước tính khi giá thuốc lá tăng khoảng 10% thì sẽ giảm sử dụng thuốc lá khoảng 10% hoặc nhiều hơn ở nhóm trẻ tuổi.

Theo đánh giá của WHO, WB và các đối tác phòng chống tác hại của thuốc lá thì giá bán thuốc lá của Việt Nam còn thấp do tỷ lệ thuế trên giá bán lẻ chỉ chiếm khoảng khoảng 35,67% (theo WHO năm 2016, khi áp dụng thuế suất thuế TTĐB 65%), 36,72% (theo WHO năm 2018 khi áp dụng thuế suất thuế TTĐB 70%) và 38,85% (theo WHO năm 2020 khi áp dụng thuế suất thuế TTĐB 75%) trong khi tỷ lệ thuế trên giá bán lẻ các nước là: Brunei 81%, Thái Lan 70%, Singapore 69%, Malaysia 57%, Indonesia 51%; Myanmar 50% và các nước phát triển Australia: 62%, Đức 75%, Pháp 80%, Iceland 55,49%, Cộng hòa Séc 82,69% và Phần Lan 87,41%. Ở khối Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), ngoại trừ Hoa Kỳ và Iceland có tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá 55% còn lại tất cả các nước OECD đều có tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ đạt mức trên 60%, trong đó có 21 quốc gia OECD đạt tỷ trọng trên 75%.

Thuốc lá là loại hàng hóa thuộc diện chịu thuế TTĐB ở đại đa số các nước với mức điều tiết rất cao do đây là mặt hàng có hại cho sức khỏe. Theo WB, WHO và các tổ chức Phòng chống tác hại thuốc lá thì xu hướng thuế thuốc lá hiện nay là áp dụng thuế hỗn hợp, thuế tuyệt đối. Với việc tăng cường áp dụng thuế tuyệt đối, thuế hỗn hợp, có gắn theo các điều kiện về định kỳ tăng thuế theo hoặc cao hơn tốc độ lạm phát, mất giá và tăng trưởng để đảm bảo giá thuốc lá tăng cao với tốc độ gia tăng thu nhập, sức mua của người hút thuốc, góp phần hạn chế tiêu dùng, tăng cường sức khỏe người dân.

Theo điều tra của WHO được công bố vào năm 2010, năm 2016 và năm 2020, khoảng 90% số nước áp dụng thuế TTĐB đối với thuốc lá điếu. Hầu hết trên thế giới hiện nay, các nước áp dụng một trong ba phương thức đánh thuế chủ yếu là: (1) Áp dụng thuế suất theo tỷ lệ %; (2) Áp dụng thuế tuyệt đối; và (3) Áp dụng thuế hỗn hợp (đồng thời áp dụng cả thuế suất theo tỷ lệ % và thuế tuyệt đối). Theo đó, xu hướng hiện nay, ngày càng có nhiều quốc gia trên thế giới áp dụng thuế hỗn hợp đối với thuốc lá, số lượng các nước áp dụng hệ thống thuế TTĐB hỗn hợp tăng từ 51 nước năm 2010 lên 58 nước vào năm 2016 và 64 nước vào 2020. Cụ thể:

+ Thuế TTĐB đối với thuốc lá theo phương thức đánh thuế theo tỷ lệ %: Đây là phương thức thu thuế theo tỷ lệ % giá trị sản phẩm tính trên giá bán lẻ hoặc giá xuất kho. Tại ASEAN, bên cạnh Việt Nam, một số quốc gia áp dụng thuế tỷ lệ phần trăm bao gồm Campuchia với mức thuế suất 20%, Lào áp dụng mức thuế suất 57%.

+ Thuế TTĐB đối với thuốc lá theo phương thức thuế tuyệt đối: Theo phương thức này, số thuế được thu theo một khoản giá trị cố định đối với tất cả các sản phẩm thuốc lá sản xuất trong nước và nhập khẩu theo đơn vị bao, điếu hoặc khối lượng (gam, kilogam). Trong khu vực ASEAN, hiện nay có 6 nước áp dụng phương pháp tính thuế này đối với thuốc lá điếu, bao gồm: Brunei (áp mức thuế BND 0,50/điếu thuốc lá), Indonesia (IDR 115-985/điếu thuốc lá), Malaysia thu MYR 0,4/điếu thuốc lá, Myanma thu MMK 10-27/điếu thuốc lá, Philippine thu PHP 60/điếu thuốc lá, Singapore thu SGD 0,427/điếu thuốc lá.

+ Thuế TTĐB đối với thuốc lá theo phương thức đánh thuế hỗn hợp, bao gồm cả mức thuế tuyệt đối và thuế suất theo tỷ lệ %: Căn cứ vào số liệu trên có thể thấy, khoảng 39% các nước áp dụng thuế TTĐB đối với thuốc lá là áp dụng phương pháp thuế hỗn hợp, phần lớn trong số đó là các nước đang phát triển, một số nước phát triển áp dụng thuế hỗn hợp. Một số quốc gia điển hình áp dụng thuế hỗn hợp như: Trung Quốc, Thái Lan, Vương quốc Anh.

Đối với mặt hàng thuốc lá mới: Theo WHO và các tổ chức bảo vệ sức khỏe, thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và shisha đều có chứa các thành phần độc hại cho người hút trực tiếp và người xung quanh như thuốc lá truyền thống. Hút thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng, shisa là hình thức tiêu thụ thuốc lá. Do vậy, căn cứ Điều 6 Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá (FCTC), WHO đã khuyến nghị các quốc gia cấm thuốc lá điện tử hoặc phải có biện pháp kiểm soát thuốc lá điện tử, hạn chế thuốc lá nung nóng và shisha. Trường hợp có biện pháp kiểm soát thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và shisha thì khuyến nghị áp dụng chính sách thuế như đối với mặt hàng thuốc lá thông thường để đảm bảo tăng giá bán và giảm nhu cầu sử dụng để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

- Đối với thuốc lá điện tử, shisha: có 71 quốc gia thu thuế TTĐB đối với thuốc lá điện tử. Trong đó, 23 nước áp dụng thuế tuyệt đối, 07 nước áp dụng thuế theo tỷ lệ phần trăm, còn lại là các nước áp dụng thuế hỗn hợp cả tuyệt đối và phần trăm theo các tỷ lệ giống nhau. Nhìn chung, các nước này áp thuế đối với thuốc lá điện tử ở mức ngang bằng với thuốc lá truyền thống. Thuốc lá điện tử được định nghĩa là sử dụng thiết bị điện tử để đốt cháy chất lỏng bao gồm propylene glycol và glycerol, có hoặc không có chứa nicotine và hương vị. Hầu hết các nước áp dụng thuế TTĐB dựa trên số ml dung dịch chất lỏng để sử dụng thuốc lá điện tử và một số nước sẽ áp dụng thuế TTĐB cao hơn đối với chất lỏng có chứa nicotine.

- Đối với thuốc lá nung nóng: có 61 quốc gia thu thuế TTĐB đối với thuốc lá làm nóng ở mức ngang bằng với thuốc lá truyền thống. Thuốc lá nung nóng là loại thuốc lá mà điếu hoặc vỏ điếu thuốc lá được đốt nóng bằng điện tử để tạo ra khói thuốc mà không cần đốt cháy bằng lửa trực tiếp. Sản phẩm thuốc lá nung nóng được bán thương mại ra thị trường các quốc gia từ năm 2016.

- Đối với các sản phẩm thuốc lá khác dùng để nhai hoặc hút: Tại Anh, thuế TTĐB đối với các sản phẩm thuốc lá khác dùng để nhai hoặc hút là 134,24 bảng/kg. Tại Hoa Kỳ, thuế suất đối với các sản phẩm thuốc lá dùng để nhai hoặc hút tuỳ thuộc vào từng tiểu bang, thông thường được tính theo tỷ lệ % của giá bán buôn; có bang chỉ áp dụng thuế suất thấp ở mức 10-15% giá bán buôn (Kansas, Kentucky), nhưng cũng có những bang áp dụng mức thuế suất cao đến 85-90% giá bán buôn (Florida, Washington DC).

- Đối với thuốc lá điếu, xì gà và các chế phẩm thuốc lá từ cây thuốc lá: Với những bất cập đã chỉ ra cùng với kinh nghiệm quốc tế nêu trên, cần thiết cải cách chính sách thuế thuốc lá theo hướng bổ sung thuế tuyệt đối (để chuyển sang hệ thống thuế hỗn hợp) với mức đủ lớn và tăng thuế theo một lộ trình đều đặn để giá thuốc lá theo kịp mức tăng thu nhập và dần hướng tới mức thuế tối ưu để tỷ trọng thuế chiếm 75% giá bán lẻ để góp phần đạt mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá theo như khuyến cáo của WHO và các Tổ chức y tế công cộng, bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Ngoài ra, để có căn cứ pháp lý thu thuế trong trường hợp pháp luật chuyên ngành cho phép sản phẩm thuốc lá mới được phép nhập khẩu, sản xuất, kinh doanh thì cần quy định dự phòng chính sách thu thuế TTĐB đối với mặt hàng này.

Tài liệu tham khảo:

1. Quốc hội (2008), Luật thuế TTĐB số 27/2008/QH12 ngày 14/11/2008;
2. Quốc hội (2018), Luật số 70/2014/QH13 sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thuế TTĐB ngày 26/11/2014;
3. Quốc hội (2016), Luật số 106/2016/QH13 sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thuế GTGT, Luật thuế TTĐB và Luật quản lý thuế và các Nghị định quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành;
4. WHO (2021), “Report on the global tobacco epidemic 2021: addressing new and emerging products” Geneva: World Health Organization.