Một giáo sư gần như vô danh tại Đại học Nhân dân Bắc Kinh làm dấy lên tranh cãi hồi tháng 12 khi ông tuyên bố một nhóm nghiên cứu bí mật của chính phủ Trung Quốc đã ước tính tăng trưởng GDP của nước này năm 2018 có thể chỉ là 1,67%. Con số trên thấp hơn rất nhiều so với số liệu công bố chính thức: 6,7% trong 9 tháng đầu năm.

Hầu hết các chuyên gia bác bỏ bài phát biểu của Xiang Songzuo, cho rằng nó không hợp lý, dù từ lâu họ vẫn nghi ngờ độ tin cậy của số liệu GDP Trung Quốc chính thức.

Bài phát biểu của Xiang nhanh chóng bị xóa bỏ khỏi internet Trung Quốc nhưng vẫn nhận được hơn 1,2 triệu lượt xem trên YouTube – chứng tỏ Xiang đã đề cập đến một vấn đề nhạy cảm.

Một thập kỷ trước, Trung Quốc đóng vai trò then chốt trong nỗ lực giải cứu kinh tế thế giới khỏi cuộc khủng hoảng tài chính khi triển khai chương trình kích thích chưa từng có tiền lệ Rmb4tn trị giá 4 nghìn tỷ nhân dân tệ (656 tỷ USD). Lúc này, nhiều nhà đầu tư – vốn bất an vì lãi suất tại Mỹ tăng, tăng trưởng ở châu Âu giảm tốc, lo sợ Trung Quốc có thể khiến kinh tế thế giới rơi vào cuộc suy thoái tiếp theo.

Lời cảnh báo từ Apple hôm 2/1 về doanh số bán iPhone tại Trung Quốc đang chững lại càng làm gia tăng lo ngại, sau khi hàng loạt số liệu không mấy khả quan được công bố như doanh số xe hơi, doanh số nhà và lợi nhuận doanh nghiệp giảm.

Tăng trưởng GDP Trung Quốc giảm còn 6,5% trong quý III/2018, thấp nhất kể từ hồi đầu năm 2009. UBS ngày 4/1 dự báo tăng trưởng GDP Trung Quốc quý IV/2018 có thể còn 6,2%. Tờ Global Times đã đưa tin về tình trạng sa thải nhân viên diện rộng trong lĩnh vực công nghệ vào tháng 12.

“Tâm lý nội địa đang rất tệ, có thể tệ hơn so với trong thời khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008”, Fred Hu, nhà sáng lập Primavera Capital – công ty cổ phần tư nhân trụ sở Hong Kong, cựu chủ tịch phụ trách Trung Quốc của Goldman Sachs, nói.

“Về lý thuyết, Trung Quốc có nhiều lựa chọn để thúc đẩy lực cầu nội địa, xóa bỏ ảnh hưởng từ chiến tranh thương mại đến lực cầu bên ngoài. Tuy nhiên, với niềm tin doanh nghiệp và người tiêu dùng chùng xuống, chi tiêu vốn và tiêu dùng tư nhân dường như cũng giảm”.

Tăng trưởng GDP thực tế của Trung Quốc qua các năm.

Những dấu hiệu tăng trưởng giảm tốc không chỉ xuất hiện ở Trung Quốc. 5 nền kinh tế phát triển, bao gồm cả Đức và Nhật Bản, đã có sự thu hẹp trong quý III/2018. Tại Mỹ, gần một nửa số giám đốc tài chính (CFO) tham gia khảo sát của Đại học Duke tin kinh tế nước này sẽ rơi vào khủng hoảng vào cuối năm 2019, 82% tin suy thoái xảy ra vào cuối năm 2020. Ngoài ra, những tác động dồn nén từ 9 lần tăng lãi suất – mỗi lần thêm 0,25% - của Fed có thể kéo lùi kinh tế Mỹ.

Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra lúc này với thị trường thế giới là mức độ dễ tổn hại của Trung Quốc nếu đà giảm tốc mạnh hơn.

Đợt giảm tốc gần đây đã xảy ra dù những tác động dự báo từ cuộc chiến thương mại với Mỹ đến xuất khẩu Trung Quốc vẫn chưa thành hiện thực. Giới phân tích nói xuất khẩu dường như được thúc đẩy nhất thời trong những tháng gần đây khi các thương nhân tăng vận chuyển hàng hóa trước khi thuế suất Tổng thống Donald Trump áp với 200 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc tăng từ 10% lên 25% vào ngày 1/1.

Đợt tăng trên đã được tạm hoãn theo thỏa thuận đình chiến thương mại 90 ngày mà Tổng thống Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nhất trí tại cuộc gặp bên lề hội nghị thượng đỉnh G20 ở Argentina hôm 1/12.

Lần gần nhất Trung Quốc khiến thị trường hoang mang là gần 3 năm trước. Những ngày đầu năm 2016, cơ chế “cầu chì” – nhằm ngăn các đợt giảm không thể kiểm soát tại sàn chứng khoán Thượng Hải và Thâm Quyến, đã thất bại, tạo ra làn sóng bán tháo, khiến chỉ số blue-chip CSI300 giảm 7% trong một ngày.

Diễn biến này kết thúc giai đoạn hỗn loạn dài 6 tháng. Trong giai đoạn này, Bắc Kinh đã mạnh tay can thiệp để ngăn bong bóng thị trường chứng khoán vỡ và hạ giá nhân dân tệ khiến dòng vốn dịch chuyển tràn lan.

Ba năm sau đó, Trung Quốc dường như đã chứng minh những người mất niềm tin vào nước này sai. Trung Quốc thắt chặt kiểm soát vốn để ổn định nội tệ, kích thích chi cho hạ tầng và lĩnh vực nhà đất phát triển đã thúc đẩy kinh tế hồi phục. Kinh tế Trung Quốc “rực rỡ” vào đúng năm 2017, thời điểm chuyển giao chính trị quan trọng với Chủ tịch Tập, giúp ông củng cố quyền lực bằng việc xóa bỏ giới hạn nhiệm kỳ.

Đến giữa năm 2016, chính sách kích thích được chuyển thành thắt chặt, phản ứng với rủi ro tài chính từ nhiều năm nợ tích lũy nhanh. Một “cơn bão quy định” xuất hiện, nhằm vào hoạt động cho vay mờ ám của ngân hàng.

Thắt chặt tín dụng cùng với môi trường hành pháp nghiêm hơn và nỗ lực đóng cửa những nhà máy cấp thấp là một phần trong lời kêu gọi của Chủ tịch Tập về một “kỷ nguyên mới” với ưu tiên tăng trưởng về chất lượng hơn các mục tiêu số lượng.

“Ở mức độ nào đó, sự giảm tốc là hệ quả từ những ưu tiên của riêng chính phủ. Trung Quốc đang chuyển dần từ chi phí tương đối thấp sang chi phí cao, do đó, nhiều ngành công nghiệp già cần đóng cửa”, Huang Yiping, phó chủ nhiệm khoa tại Trường Quốc gia về Phát triển, Đại học Bắc Kinh, nói. Ông Huang rời ủy ban chính sách tiền tệ, Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBOC), hồi tháng 6/2018.

“Chính sách kinh tế then chốt, như làm sạch môi trường và kiểm soát rủi ro tài chính, đều góp phần khiến hoạt động kinh tế chậm lại”.

Tăng trưởng đầu tư tài sản cố định, doanh số bán lẻ và sản xuất công nghiệp của Trung Quốc qua các năm.

Việc trấn áp hoạt động mờ ám của ngân hàng và ô nhiễm lại mang đến những hậu quả không ngờ tới. Cả hai chiến dịch ảnh hưởng đến những doanh nghiệp tư nhân nhỏ - đóng góp khoảng 60% GDP và tạo ra 90% việc làm mới. Trong khi đó, những doanh nghiệp nhà nước kém hiệu quả vẫn được ưu tiên khi tiếp cận nguồn vốn vay truyền thống của ngân hàng.

Lĩnh vực tư nhân Trung Quốc năm ngoái gặp biến động khi nhiều công ty thiếu tiền mặt bị buộc phải bán cho các công ty quốc gia có tài chính tốt hơn. Nỗ lực tăng thu đóng góp bảo hiểm xã hội từ bên sử dụng lao động – yêu cầu mà chính quyền các địa phương từ lâu đã không áp dụng với những doanh nghiệp nhỏ - làm tăng áp lực chi phí.

Dù chững lại, hầu hết các nhà kinh tế vẫn không dự báo kinh tế Trung Quốc sẽ khủng hoảng hay tăng trưởng dưới 5% trong hai năm tới.

Một số nhà phân tích coi doanh số của Apple tại Trung Quốc giảm là dấu hiệu cho thấy tiêu dùng giảm tốc, số khác cho rằng đó chỉ là sự thay đổi sở thích của người tiêu dùng.

“Tình trạng kinh tế Trung Quốc không ảnh hưởng tới một số đối thủ của Apple, đặc biệt là những công ty Trung Quốc, cho thấy sức hấp dẫn từ sản phẩm của công ty Mỹ bị tụt lại”, theo Ana Nicholls, đứng đầu bộ phận nghiên cứu công nghiệp tại Economist Intelligence Unit, London, Anh.

Huang hiểu số liệu tăng trưởng chính thức có thể bị phóng đại. Ông cho biết cái gọi là “chỉ số Lý Khắc Cường” – thước đo các chỉ số kháng xáo trộn, như sản xuất điện và vận tải hàng hóa, mà Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường nói với một đại sứ Mỹ năm 2007 rằng ông thấy đáng tin hơn GDP – vẫn chỉ ra tăng trưởng GDP “6% hoặc thấp hơn một chút”.

Dù vậy, các nhà đầu tư thế giới vẫn đang tự hỏi liệu chính phủ Trung Quốc có hỗ trợ nền kinh tế bằng một biện pháp kích thích mạnh mẽ hơn hay không. Cuộc họp nội các hồi cuối tháng 7/2018 đánh dấu sự đột phá với chính sách thắt chặt. Các nhà lập chính sách kêu gọi có biện pháp kích thích mới, viện dẫn lý do “bất ổn trong môi trường bên ngoài” – cụm từ ám chỉ căng thẳng thương mại gia tăng.

Từ đó, Trung Quốc triển khai hàng loạt biện pháp kích thích tài chính và tiền tệ, bao gồm bơm thanh khoản cho hệ thống ngân hàng và khởi công những dự án hạ tầng lớn như tàu điện ngầm. Tuy nhiên, quy mô của nỗ lực này khiêm tốn hơn những gì Trung Quốc đã thực hiện trong giai đoạn 2008 – 2009 và 2014 – 2015.

“Tôi không nghĩ họ sẽ có đợt kích thích lớn. Các nhà lập chính sách biết họ từng chạm ngưỡng giới hạn kích thích. Do đó, chúng ta sẽ ở mức kích thích nhẹ như đã thấy”, Yukon Huang, thuộc Carnegie Endowment, từng là cựu giám đốc phụ trách Trung Quốc của World Bank, nói.

Tỷ lệ nợ trên GDP của Trung Quốc.

Cách tiếp cận “nhẹ nhàng” với kích thích phần nào phản ảnh sự linh hoạt chính sách giảm so với năm 2008, khi mức nợ thấp hơn và mô hình tăng trưởng đơn giản hơn dựa trên đầu tư vào nhà đất và hạ tầng có nhiều không gian phát triển hơn.

Lượng vốn đầu tư mới cần thiết để tạo ra một đơn vị tăng trưởng GDP đã tăng gấp đôi kể từ năm 2007, theo Moody’s Analytics. Nói cách khác, Bắc Kinh kích thích đầu tư tạo ra ít tác động hơn, thậm chí có thể làm tăng mức nợ.

Sự kích thích hạn chế khiến thị trường hứng đòn. CSI300 giảm 25% trong năm 2018, trong đó giảm 15% từ cuộc họp nội các hồi tháng 7.

Hệ quả, chính quyền Trung Quốc dường như đang tăng cường hỗ trợ tăng trưởng. Tại hội nghị kinh tế trung ương thường niên vào cuối tháng 12 – thiết lập nghị trình cho năm tiếp theo, giới lãnh đạo Trung Quốc cam kết cắt giảm thuế hơn nữa và phát tín hiệu nới lỏng tiền tệ. Chứng khoán toàn cầu đã tăng điểm trong ngày 4/1 sau khi PBOC giảm 117 tỷ USD tỷ lệ dự trữ bắt buộc với các ngân hàng để bơm thêm tiền ra nền kinh tế, thúc đẩy cho vay.

“Bắc Kinh sẽ sớm không còn phương án nào ngoài triển khai kích thích khổng lồ”, Alicia Garcia Herrero, kinh tế gia trưởng châu Á – Thái Bình Dương tại Natixis, Hong Kong, nói. “Họ không muốn mất uy tín bởi họ từng nói sẽ không làm vậy. Tuy nhiên, giờ không còn thời gian để thận trọng. Không tăng trưởng chính là kết quả tồi tệ nhất với tất cả”.