Theo thống kê, trong giai đoạn từ 2014-2020, tỷ lệ người hưởng bảo hiểm xã hội (BHXH) một lần chiếm bình quân 4,7% tổng số người tham gia BHXH bắt buộc. Nghĩa là, cứ có hai người mới tham gia vào BHXH, thì có một người cũ rời khỏi hệ thống.

Việc người hưởng BHXH một lần có xu hướng gia tăng đặt ra nhiều thách thức trong đảm bảo các mục tiêu BHXH. Thực trạng này đặt ra yêu cầu cần có sự xem xét, đánh giá khách quan, để từ đó có giải pháp phù hợp với bối cảnh mới.

Quy định pháp lý về hưởng bảo hiểm xã hội một lần

Theo Ðiều 60 Luật BHXH năm 2014, người lao động có yêu cầu được hưởng BHXH một lần nếu thuộc một trong các trường hợp sau:

(1) Đủ tuổi hưởng lương hưu theo quy định mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH và không tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện; Ra nước ngoài để định cư; Người đang bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ gan cổ chướng, phong, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS và những bệnh khác theo quy định của Bộ Y tế.

(2) Mức hưởng BHXH một lần được tính theo số năm đã đóng BHXH, cứ mỗi năm được tính bằng 1,5 tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng trước năm 2014; bằng 2 tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng từ năm 2014 trở đi. Trường hợp thời gian đóng BHXH chưa đủ một năm thì mức hưởng BHXH bằng số tiền đã đóng, mức tối đa bằng 2 tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH.

Ðiều 1 Nghị quyết số 93/2015/QH13 quy định: Trường hợp người lao động tham gia BHXH bắt buộc sau một năm nghỉ việc, người tham gia BHXH tự nguyện sau một năm không tiếp tục đóng BHXH mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH khi có yêu cầu thì được nhận BHXH một lần.

Mức hưởng BHXH một lần đối với người tham gia BHXH bắt buộc được tính theo số năm đã đóng BHXH, cứ mỗi năm được tính bằng 1,5 tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng trước năm 2014; bằng hai tháng mức bình quân tiền lương tháng đóng BHXH cho những năm đóng từ năm 2014 trở đi.

Như vậy, mặc dù Luật BHXH năm 2014 tiếp tục hạn chế đối tượng hưởng BHXH một lần bằng việc không bao gồm cả đối tượng người lao động "sau một năm nghỉ việc mà không tiếp tục tham gia BHXH", nhưng tại Nghị quyết số 93/2015/QH13, Quốc hội đã cho phép thực hiện trở lại việc chi trả BHXH một lần đối với trường hợp người lao động sau một năm nghỉ việc mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH.

Điều này đã dẫn tới tình trạng số lượng người lao động thụ hưởng chính sách BHXH một lần tăng nhanh trong thời gian gần đây, đặt ra nhiều thách thức đối với hoàn thành các mục tiêu BHXH, bảo đảm an ninh sinh xã hội và thu nhập cho người lao động khi hết tuổi lao động.

Số lượng người lao động hưởng bảo hiểm xã hội một lần có xu hướng gia tăng

Theo BHXH Việt Nam, trong giai đoạn từ 2014-2020, cơ quan BHXH đã chi trả cho gần 4,5 triệu người hưởng BHXH một lần, bình quân mỗi năm có hơn 600 nghìn người hưởng BHXH một lần, tương đương với số người tham gia tăng thêm mới hàng năm.

Nếu so sánh về tỷ lệ thì số người hưởng BHXH một lần so với số người tham gia BHXH bắt buộc chiếm bình quân 4,7%, tương đương với tốc độ phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bình quân cả giai đoạn 2014 - 2020.

Nghĩa là, cứ có hai người mới tham gia vào BHXH thì có một người cũ rời khỏi hệ thống. Những người hưởng chế độ BHXH một lần tập trung ở độ tuổi từ 20 đến 39 chiếm 79% tổng số người hưởng BHXH một lần giai đoạn 2014 - 2018; trong đó, tập trung đông nhất ở nhóm tuổi từ 25 đến 29 tuổi (chiếm 27,6%), nhóm tuổi từ 30 đến 34 tuổi đứng thứ hai chiếm 25,3%; tiếp theo là nhóm tuổi từ 35 đến 39 tuổi và nhóm tuổi từ 20 đến 24 tuổi lần lượt là 15,5% và 10,6%.

Việc người hưởng BHXH một lần có xu hướng gia tăng đang đặt ra thách thức đối với hoàn thành mục tiêu về mở rộng độ bao phủ BHXH, đảm bảo an sinh xã hội. Nếu trong giai đoạn 2014-2018, tốc độ tăng số người tham gia BHXH bắt buộc bình quân hàng năm là khoảng 6%, thì năm 2019 chỉ còn tăng 5,2% (thấp hơn 0,8 điểm%).

Khảo sát về tình hình hưởng BHXH một lần trong giai đoạn 2014-2018 của BHXH Việt Nam cho thấy, có gần 50% số người đã hưởng BHXH một lần chỉ có dưới 3 năm đóng BHXH. Trong đó, có sự khác biệt lớn trong hưởng chế độ BHXH một lần của người lao động ở khu vực việc làm Nhà nước và khu vực việc làm ngoài Nhà nước.

Những người hưởng BHXH một lần tập trung chủ yếu ở khu vực ngoài Nhà nước, với 615.612 người trong tổng số 666.883 người đã hưởng BHXH một lần của năm 2018, chiếm tới 92,31%...

Làm gì để giảm thiểu tình trạng nhận bảo hiểm một lần?

Nhằm góp phần giảm thiểu tình trạng nhận BHXH một lần, hướng tới thực hiện có hiệu quả chính sách BHXH, một số giải pháp được đề xuất như sau:

Một là, Nhà nước cần thực hiện những giải pháp tổng thể mang tính vĩ mô, để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo công ăn việc làm, nâng cao thu nhập và đời sống của người lao động.

Hai là, cơ quan quản lý nhà nước và BHXH Việt Nam cần có một chiến lược truyền thông tổng thể để cung cấp thông tin, định hướng dư luận, giúp người lao động có được nhận thức một cách đầy đủ về chính sách.

Ba là, từng bước hoàn thiện hệ thống pháp luật về BHXH, cụ thể như:

- Tăng lợi ích và tính hấp dẫn của chính sách lương hưu thông qua việc sớm thực hiện giảm điều kiện về thời gian đóng góp tối thiểu từ 20 năm xuống 15 năm và tiến tới 10 năm; quản lý và tổ chức thực hiện tốt quy định về tiền lương đóng để đảm bảo tiền lương đóng phải tiệm cận dần với mức tiền lương và thu nhập thực tế của người lao động, từ đó góp phần cải thiện mức lương hưu, thu hẹp khoảng cách về tiền lương hưu với tiền lương khi còn làm việc; thực hiện sửa đổi công thức tính lương hưu bên cạnh nguyên tắc đóng - hưởng cần có tính chia sẻ.

- Sớm tổng kết, đánh giá việc thực hiện Nghị quyết số 93/2015/QH13 để từ đó điều chỉnh phù hợp. Tiếp tục duy trì chính sách BHXH 1 lần nhưng có sự sửa đổi, bổ sung hoàn thiện bằng công cụ chính sách để người lao động sẽ tự quyết định lựa chọn việc thụ hưởng hoặc bảo lưu để hướng tới chế độ hưu trí lâu dài.

- Hoàn thiện chính sách BHXH tự nguyện theo hướng đa dạng, linh hoạt, qua đó tăng thêm cơ hội cho những người lao động sau khi bị mất việc làm, vẫn có thể tiếp tục tham gia đóng góp BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng lương hưu, thay vì hưởng BHXH một lần.

- Hoàn thiện chính sách bảo hiểm thất nghiệp theo hướng phát huy chức năng, vai trò của một công cụ quản trị thị trường lao động trong việc tạo việc làm; thực hiện chính sách hiệu quả để hỗ trợ người lao động mất việc sớm tìm kiếm được việc làm mới.