Điểm đặc chung trong quan hệ thương mại của Việt Nam với các nước, đặc biệt là đối với 7 đối tác lớn nhất của Việt Nam là Việt Nam xuất siêu chủ yếu là nhóm hàng sơ cấp, phế phẩm quặng và nguyên liệu thô, nông phẩm và nông phẩm chế biến, nhóm hàng có hàm lượng lao động phổ thông cao, nhóm hàng tiêu dùng, Trong khi đó, các nhóm hàng hóa trung gian (chủ yếu là nhóm hàng bán thành phẩm) và tư liệu sản xuất luôn có mức độ nhập siêu cao và ngày càng trầm trọng, đặc biệt là nhóm hàng bán thành phẩm. Đây là nguyên chính khiến tình trạng nhập siêu của nền kinh tế Việt Nam cao và có xu hướng kéo dài.

Đặc điểm chung đối với quan hệ thương mại của Việt Nam với các nước trên thế giới, đặc biệt là đối với 7 đối tác thương mại quan trọng nhất của Việt Nam là Việt Nam xuất siêu sang các thị trường này nhóm hàng sơ cấp, hàng có hàm lượng lao động phổ thông cao, nhóm hàng có hàm lượng tài nguyên cao và nhóm hàng tiêu dùng, song lại nhập siêu nhóm hàng trung gian (chủ yếu là nhóm hàng bán thành phẩm) và tư liệu sản xuất. Trong đó nhập siêu nhóm hàng bán thành phẩm chiếm tỷ trọng rất cao và là nguyên nhân chính khiến tình trạng nhập siêu của nền kinh tế Việt Nam cao và có xu hướng ngày càng kéo dài.

Những phát hiện kể trên cho thấy Việt Nam cần có những chính sách chung và những đối trọng chính sách riêng biệt cho phù hợp với từng đối tác, trong đó đặc biệt quan tâm đến 7 đối tác quan trọng gồm Trung Quốc, Mỹ, EU, Nhật Bản, ASEAN-5, Hàn Quốc và Đài Loan.

Chính phủ cần có những chính sách đặc thù hoặc ưu đãi đủ hấp dẫn để thu hút đầu tư tư nhân trong nước và FDI từ các nước, nhất là các nước phát triển vào các ngành công nghiệp chế biến, công nghiệp chế tạo để cung cấp máy móc thiết bị hiện đại cho các doanh nghiệp sản xuất trong nước, nâng cao hàm lượng giá trị tăng thêm trong hàng xuất khẩu và giảm xuất khẩu hàng sơ cấp, hàng thô, giảm nâng tỷ trọng KNXK nhóm hàng có hàm lượng công nghệ trung bình và cao, giảm tỷ trọng KNXK nhóm hàng công nghiệp có hàm lượng công nghệ thấp, đồng thời giảm nhập khẩu những hàng nông phẩm chế biến được sản xuất từ chính những nguyên liệu thô của ta.

Chuyển hướng nhập khẩu máy móc thiết bị có trình độ công nghệ trung bình và cao từ các nước có công nghệ nguồn để nâng cao năng lực cạnh tranh cho các doanh nghiệp Việt Nam, đồng thời kiểm soát chặt chẽ việc nhập khẩu nhóm hàng bán thành phẩm vào Việt Nam để lắp ráp vì mục đích tiêu thụ tại thị trường Việt Nam.

Đối với nhóm thị trường mà Việt Nam có thâm hụt thương mại lớn

Nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam từ thị trường này chủ yếu là nhóm hàng trung gian và tư liệu sản xuất. Trong khi hàng hóa của Việt Nam và Trung Quốc tương đối tương đồng và cạnh tranh với nhau nên sự phụ thuộc quá lớn của nền sản xuất Việt Nam vào thị trường này không chỉ trong ngắn hạn và cả trong trung và dài hạn. Những hàng hóa mà Việt Nam có thế mạnh thì đang bị hàng hóa Trung Quốc tràn ngập thị trường Việt Nam và lấn át hàng hóa của Việt Nam ngay tại thị trường Việt Nam. Mặc dù, xét trong ngắn hạn giá cả hàng hóa trung gian nhập từ Trung Quốc tuy có rẻ song nền kinh tế  của ta sẽ gặp phải những cú sốc rất lớn khi bị Trung Quốc áp dụng những biện pháp kinh tế phục vụ những mưu đồ chính trị của nước này.

Điều đặc biệt nghiêm trọng khi thâm hụt thương mại nhóm hàng trung gian chiếm tỷ trọng lớn nhất trong đó nhóm hàng bán thành phẩm là chủ yếu thì nhóm hàng này nhập khẩu vào Việt Nam để lắp giáp hoặc chỉ cần qua một công đoạn đơn giản để hoàn thiện sản phẩm và tiêu thụ tại thị trường Việt Nam thì trong một thời gian dài Việt Nam đã không để ý nên Việt Nam thực sự đã trở thành thị trường tiêu thụ hàng nhập giá rẻ (do bị áp thuế nhập khẩu rẻ hơn hàng nguyên chiếc). Hậu quả là hàng hóa Việt Nam bị lấn át, không cạnh tranh nổi với hàng của Trung Quốc, đẩy các doanh nghiệp Việt Nam vào thế khó khăn, yếu thế hơn. Do đó, Chính phủ cần có chính sách thỏa đáng để ngăn chặn hình thức trốn thuế tinh vi này.

Bên cạnh đó, nhóm hàng tư liệu sản xuất như máy móc thiết bị nhập khẩu của Trung Quốc tuy có rẻ nhưng có trình độ công nghệ không cao, nguy cơ nhập phải những công nghệ lạc hậu, thải loại, tiêu hao nhiều nguyên nhiên vật liệu đầu vào cao và không thân thiện với môi trường. Điều tệ hại là những máy móc thiết bị này lại được sử dụng để sản xuất ra những hàng hóa cùng loại với Trung Quốc thì sao có thể cạnh tranh được với họ. Các mặt hàng của ta đã và đang thua không chỉ trên thị trường khu vực, quốc tế mà trên cả sân nhà.

Việt Nam cần có những giải pháp phù hợp, từng bước tách dần sự phụ thuộc kinh tế vào Trung Quốc. Trước mắt cần chuyển hướng nhập khẩu máy móc thiết bị sang các thị trường có công nghệ nguồn từ G7 trong đó Mỹ, Nhật Bản và các nước thuộc EU là việc làm cần thiết. Việc làm này có thể được thực hiện bằng nhiều cách như sau:

- Trợ giúp các doanh nghiệp nhập khẩu máy móc thiết bị từ các thị trường này.

- Phát triển công nghiệp phụ trợ;

- Thu hút những công ty đa quốc gia, những tập đoàn lớn đến đầu tư tại Việt Nam từ đó hình thành hệ thống thầu phụ trong nước, các doanh nghiệp vệ tinh,...

Về nhập khẩu đầu vào trung gian cho sản xuất trong nước, các Bộ ngành Trung ương và các địa phương cần tập trung công tác quy hoạch phát triển sản phẩm, ngành, vùng. Đảm bảo có những vùng nguyên liệu riêng biệt đủ cung cấp đầu vào cho các ngành sản xuất trong nước. Ban đầu có thể chịu giá đầu vào cao một chút nên cần có hình thức trợ giúp phù hợp từ Chính phủ, nhưng chúng ta chủ động được về chất lượng, chủng loại, tiến độ giao nhận hàng,... thì xét một cách tổng thể chúng ta vẫn có thể có lợi hơn.

- Xây dựng và thực hiện một cách hiệu quả và đồng bộ chiến lược về phát triển khoa học công nghệ. Cần có những quy định cụ thể về việc nhập khẩu máy móc thiết bị phục vụ sản xuất trong nước, đặc biệt cần chú trọng đến những công nghệ nguồn từ các nước Mỹ, Nhật… để tạo bước đột phá về mặt công nghệ và làm tăng năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và của cả nền kinh tế. Cấm hoặc hạn chế tới mức tối đa việc nhập khẩu những công nghệ lạc hậu tiêu hao nhiều nguyên nhiên vật liệu đầu vào và không thân thiện với môi trường, đặc biệt là những máy móc thiết bị, công nghệ địa phương và thải loại từ Trung Quốc. Đồng thời trợ giúp doanh nghiệp nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa dễ dàng tiếp tín dụng để đổi mới trang bị máy móc thiết bị hiện đại.

Xây dựng hoàn thiện hệ thống văn bản pháp quy có liên quan đến xuất khẩu/nhập khẩu hàng hóa. Trước hết cần chú trọng hoàn thiện hệ thống pháp luật hải quan theo hướng hiện đại, đồng bộ, tuân thủ chủ trương về cải cách thủ tục hành chính và các chuẩn mực, cam kết quốc tế. Đồng thời đổi mới cơ chế đấu thầu đảm bảo đầy đủ các tiêu chí không chỉ về giá mà cả các yêu cầu chặt chẽ về tiêu chuẩn và chất lượng thiết bị cũng như tiến độ thực hiện công trình để loại bỏ những gói thầu kém chất lượng và nhập khẩu vào Việt Nam những máy móc thiết bị giá rẻ nhưng lạc hậu, chất lượng thấp, không thân thiện với môi trường. 

Thiết lập hàng rào phi thuế quan đúng quy chuẩn để bảo hộ nền sản xuất trong nước. Đây được coi là nhiệm vụ cấp bách nhất của Chính phủ trong giai đoạn hiện nay để đảm bảo hàng hoá trong nước phát triển, cạnh tranh lành mạnh với hàng ngoại nhập, nếu không nền kinh tế Việt Nam sẽ đón nhận những hậu quả nghiêm trọng. Đồng thời ngăn chặn được việc nhập khẩu những công nghệ, máy móc thiết bị lạc hậu, tiêu hao nhiều nguyên nhiên vật liệu đầu vào và gây ô nhiễm môi trường.

Chính phủ tập trung vào việc thu hút các tập đoàn lớn, các công ty đa quốc gia (MNCs) và xuyên quốc gia (TNCs) đầu tư vào Việt Nam, chú trọng những tập đoàn, MNCs và TNCs có khả năng phát triển ngành công nghiệp phụ trợ Việt Nam hoặc những doanh nghiệp có khả năng trở thành nhà cung ứng hàng hóa chế tác đầu vào cho ngành công nghiệp lắp ráp của Trung Quốc.

Đối với ASEAN-5, Hàn Quốc và Đài Loan

Ngoài ra, cũng giống như thị trường Trung Quốc, thâm hụt thương mại của Việt Nam từ thị trường này chủ yếu là do nhóm hàng trung gian đặc biệt là nhóm hàng bán thành phẩm gây ra. Việt Nam đã trở thành thị trường tiêu thụ sản phẩm hàng hóa của các nước ASEAN-5 khi doanh nghiệp các nước này xuất khẩu sang Việt Nam chủ yếu là nhóm hàng bán thành phẩm để lắp ráp hoặc chỉ cần qua khâu đơn giản để hoàn thiện sản phẩm là có thể tiêu thụ được tại Việt Nam. Điều này đã đẩy doanh nghiệp Việt Nam vào thế khó có thể chống đỡ nổi. Chính phủ cần có giải pháp quyết liệt để ngăn chặn tình trạng này.

Hai thị trường mà Việt Nam có thặng dư thương mại lớn phần nào làm giảm bớt tình trạng nhập siêu cao và kéo dài của nền kinh tế Việt Nam phải kể đến Mỹ và EU. Bên cạnh đó, thị trường mà Việt Nam có quan hệ thương mại tương đối cân bằng và đôi khi có thặng dư thương mại là Nhật Bản. Có thể nhận thấy là những thị trường mà hàng hóa của Việt Nam và hàng hóa của các nước này có mức độ bổ trợ cho nhau rất lớn. Việt Nam xuất khẩu sang các thị trường này chủ yếu là nhóm hàng tiêu dùng hoặc hàng hóa có hàm lượng lao động phổ thông với kim ngạch rất cao trong khi Việt Nam nhập khẩu chủ yếu từ các thị trường này là nhóm hàng tư liệu sản xuất hoặc nhóm hàng công nghiệp có hàm lượng công nghê cao và nhóm hàng trung gian.

Mặc dù vậy, KNNK nhóm hàng trung gian mà chủ yếu là bán thành phẩm cũng rất lớn, cũng giống như với Trung Quốc, ASEAN-5, Hàn Quốc và Đài Loan, Chính phủ cần có những giải pháp chính sách phù hợp để hạn chế việc nhập khẩu bán thành phẩm từ các thị trường này vào Việt Nam để lắp ráp hoặc chỉ qua công đoạn đơn giản để hoàn thiện sản phẩm để chiếm lĩnh thị trường trong nước.

---------------------------------------------
Nguồn: Lương Văn Khôi và Cộng sự, 2012. Phân tích định lượng để tìm ra nguyên nhân nhập siêu cao và kéo dài của nền kinh tế Việt Nam. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ.