Sự lựa chọn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) ở nước ta xuất phát từ nhận thức đúng đắn của Đảng ta: kinh tế thị trường là sản phẩm của văn minh nhân loại, có thể tồn tại và thích ứng với nhiều hình thái xã hội khác nhau; kinh tế thị trường phát triển với trình độ cao dưới chủ nghĩa tư bản song không đồng nhất với chủ nghĩa tư bản và cũng không đối lập với chủ nghĩa xã hội (CNXH).

Dù không phải là một cơ chế hoàn hảo, song kinh tế thị trường vẫn chứng tỏ là một cơ chế huy động, phân bổ nguồn lực, thúc đẩy sáng tạo và phát triển được coi là ưu thế nhất hiện nay.

Một quốc gia dựa trên nền tảng thị trường để phát triển kinh tế có thể chưa chắc thành công, song một quốc gia không có nền kinh tế thị trường chắc chắn sẽ không thể phát triển trong dài hạn.Tự thân kinh tế thị trường không đưa đến chủ nghĩa xã hội, nhưng muốn xây dựng CNXH thành công dứt khoát phải phát triển kinh tế thị trường.  

Kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta là một mô hình hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ trong lịch sử và thời gian phát triển vừa tròn 30 năm. Do vậy, phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN là một quá trình hoàn thiện, đổi mới và sáng tạo không ngừng trong nhận thức, tư duy lý luận và thực tiễn.

Các Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII đã kế thừa, làm rõ và thể hiện bước phát triển mới trên nhiều luận điểm quan trọng, trong đó có những luận điểm lần đầu tiên được đề cập.

Thứ nhất, nền kinh tế thị trường định hướng XHCN nước ta là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường. Đây là luận điểm đã được đề cập trước đây nhưng lần này được Đảng ta khẳng định rõ và cụ thể hơn, bởi lẽ, trên thực tế, nền kinh tế nước ta đang từng bước được công nhận là nền kinh tế thị trường và đến năm 2018, sẽ được các thành viên WTO công nhận là nền kinh tế thị trường đầy đủ.

Điều đó cũng có nghĩa là nền kinh tế của chúng ta không khác biệt mà mang đầy đủ các đặc trưng phổ biến của kinh tế thị trường, như: tự do kinh doanh và cạnh tranh; mở cửa và hướng tới tự do hóa; đa dạng hóa các hình thức sở hữu; lấy quy luật giá trị và quan hệ cung cầu để xác định giá cả; đề cao tinh thần khởi nghiệp; coi cạnh tranh là động lực phát triển; phân bổ nguồn lực phát triển và xử lý những yếu kém nội tại của nền kinh tế theo các nguyên tắc của thị trường; v.v..

Thực tiễn phát triển của đất nước ta cũng đã minh chứng sinh động rằng: không vận hành đầy đủ và đồng bộ các quy luật của kinh tế thị trường, chúng ta không thể giải phóng sức sản xuất, phát triển và hội nhập quốc tế thành công.

Thứ hai, nền kinh tế thị trường định hướng XHCN của nước ta là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế. Đây là luận điểm lần đầu tiên Đảng ta khẳng định trong văn kiện nhưng rất cần thiết và phù hợp với thực tiễn phát triển của đất nước hiện nay, phản ánh tiến trình hội nhập quốc tế sâu, rộng trên nhiều cấp độ; đưa nền kinh tế Việt Nam trở thành một bộ phận hữu cơ của nền kinh tế thị trường thế giới.

Nhấn mạnh tính hiện đại và hội nhập của nền kinh tế là sự khẳng định việc tuân thủ các chuẩn mực chung của thế giới để phát triển, thực hiện tự do hóa trong các lĩnh vực thương mại, đầu tư, tài chính, dịch vụ, lao động kỹ năng, v.v.. và quan trọng hơn, là phải tuân thủ các cam kết quốc tế đã ký, nỗ lực cải cách thể chế kinh tế bên trong, đáp ứng các tiêu chí để được công nhận là nền kinh tế thị trường đầy đủ.

Thuộc tính mới này của nền kinh tế đặt ra cho chúng ta yêu cầu phải tiếp tục hoàn thiện thể chế phát triển; đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế nhằm nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả; phát triển nhanh và bền vững; tham gia vào chuỗi giá trị và mạng sản xuất toàn cầu; phát triển kinh tế tri thức, chú trọng đổi mới sáng tạo trên nền tảng khoa học - công nghệ hiện đại; thiết lập các thị trường yếu tố sản xuất, hàng hóa và dịch vụ hiệu quả; phát triển hệ thống an sinh và phúc lợi xã hội tiên tiến; thúc đẩy và hoàn thiện những chuẩn mực văn minh trong sản xuất và tiêu dùng...

Thứ ba, thị trường đóng vai trò chủ yếu trong huy động và phân bổ có hiệu quả các nguồn lực phát triển; là động lực chủ yếu để giải phóng sức sản xuất. Chúng ta đã vận hành nền kinh tế theo nguyên lý này trên thực tế nhưng đây cũng là luận điểm lần đầu được đề cập, khẳng định trong văn kiện chính thức.

Trong giai đoạn vừa qua, sự phát triển mạnh khu vực kinh tế tư nhân, khu vực FDI, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, phát triển thị trường chứng khoán, xã hội hóa dịch vụ công, triển khai đối tác công - tư một cách sáng tạo trong xây dựng cơ bản và phát triển kết cấu hạ tầng, v.v.. đã góp phần giải phóng sức sản xuất và mọi tiềm năng phát triển trong và ngoài nước.

Điều kiện cơ bản để huy động và phân bổ có hiệu quả các nguồn lực phát triển là bảo đảm tự do kinh doanh và thúc đẩy cạnh tranh; thiết lập và hoàn thiện cơ chế thị trường lành mạnh, minh bạch; phát triển đầy đủ, đồng bộ và vận hành thông suốt các loại thị trường; các chủ thể thị trường cạnh tranh bình đẳng; đặc biệt cần có sự bình đẳng trong cơ hội đầu tư, sản xuất và kinh doanh đối với mọi chủ thể kinh tế, không phân biệt đối xử với cá nhân hay tập thể, doanh nghiệp tư nhân hay doanh nghiệp nhà nước.

Thị trường cũng chính là cơ chế chủ yếu thực hiện phân phối các thành quả của tăng trưởng kinh tế, trong đó thu nhập của mỗi người được hình thành trên cơ sở và phù hợp với kết quả lao động cũng như mức đóng góp về các nguồn lực trong quá trình tạo ra của cải xã hội. Đây là những tiền đề quan trọng để mọi chủ thể xã hội phát huy năng lực và sức sáng tạo, làm giàu cho chính mình và làm giàu cho xã hội.

Thứ tư, Đảng ta khẳng định mạnh mẽ hơn vai trò của kinh tế tư nhân giai đoạn trước, ta đã coi “kinh tế tư nhân là một trong các động lực của nền kinh tế”, lần này Đảng ta khẳng định và dứt khoát hơn, coi “kinh tế tư nhân là động lực quan trọng của nền kinh tế”.

Nhận thức về kinh tế tư nhân là động lực quan trọng xuất phát từ thực tiễn phát triển hết sức sinh động của nền kinh tế đất nước. Trong những năm qua, hàng trăm nghìn doanh nghiệp tư nhân đã làm nên sự phát triển năng động của nền kinh tế, góp phần quan trọng tạo việc làm, nâng cao thu nhập của người dân, mạnh dạn đột phá và đi đầu trong nhiều lĩnh vực sản xuất - kinh doanh mới.

Trong quá trình hội nhập, nhiều doanh nghiệp tư nhân đã vươn ra bên ngoài và khẳng định thương hiệu của mình trên thị trường thế giới. Lực lượng doanh nhân Việt Nam đông đảo, rộng khắp, ở mọi loại hình và quy mô, đang có tiếng nói và vai trò ngày càng quan trọng trong các quyết sách phát triển đất nước.

Do đó, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho khu vực tư nhân phát triển cũng chính là tạo điều kiện để giải phóng các nguồn lực phát triển trong xã hội, để nền kinh tế thị trường phát huy tối đa các tiềm năng to lớn của nó. Luận điểm này chắc chắn là nguồn cổ vũ tinh thần khởi nghiệp, đổi mới và sáng tạo, tạo sức sống và đột phá phát triển mạnh mẽ đất nước ta trong giai đoạn mới.

Cần nhấn mạnh rằng, việc xác định kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo và kinh tế tư nhân là động lực quan trọng trong nền kinh tế hoàn toàn không hàm ý sự phân biệt đối xử, mà với ý nghĩa là tùy thuộc vào chức năng của mỗi thành phần kinh tế để xác định vai trò của chúng.

Kinh tế nhà nước với các nguồn lực, công cụ, chính sách của mình chủ đạo trong việc định hướng và điều tiết nền kinh tế, đảm bảo các cân đối lớn cho nền kinh tế, kiểm soát các nguồn tài nguyên chiến lược, phát triển các kết cấu  hạ tầng và dịch vụ công có vốn đầu tư lớn, luân chuyển chậm, lợi nhuận không cao, rất cần thiết cho nền kinh tế - xã hội nhưng khu vực tư nhân không sẵn sàng đảm nhận; các lĩnh vực quốc phòng - an ninh, một số hoạt động đầu tư mạo hiểm...

Về thực chất, kinh tế nhà nước luôn có vị trí quan trọng trong các nền kinh tế thị trường hiện đại, ví dụ: các nền kinh tế khu vực Nodic, như Nauy, luôn có khu vực kinh tế nhà nước lớn, rất mạnh và hiệu quả, nhất là trong các ngành dầu khí, hàng hải và viễn thông.

Cũng bởi vậy, nhiều nhà kinh tế nổi tiếng thế giới cảnh báo rằng, phải nâng cao hiệu quả của khu vực kinh tế nhà nước song đừng vì tính kém hiệu quả của khu vực này, nhất là của một số doanh nghiệp nhà nước, trong một số ngành, lĩnh vực và ở một số thời điểm mà trượt sang tư tưởng cực đoan, phủ nhận vai trò kinh tế nhà nước nói chung và doanh nghiệp nhà nước nói riêng; họ không ủng hộ độc quyền nhà nước trong kinh doanh, nhưng luôn cảnh báo rằng sẽ là vô cùng nguy hiểm nếu điều đó dẫn tới độc quyền tư nhân.

Rõ ràng, Đảng ta tiếp tục xác định kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo với nội hàm mới, phù hợp với Cương lĩnh xây dựng đất nước (sửa đổi, bổ sung năm 2011) và Hiến pháp nước Cộng hòa XHCN Việt Nam (sửa đổi năm 2013) là hoàn toàn hợp lý và cần thiết.

Thứ năm, các nguồn lực nhà nước được phân bổ theo chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách phát triển nhưng phải phù hợp với cơ chế thị trường.

Ở trình độ phát triển chưa cao như nền kinh tế nước ta, Nhà nước đóng vai trò quan trọng đối với phát triển kinh tế - xã hội. Nhà nước sử dụng các nguồn lực của mình, cùng các công cụ, chính sách để định hướng và điều tiết nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường.

Trong điều kiện hiện nay, việc phân bổ các nguồn lực của Nhà nước không thể theo ý muốn chủ quan, bất chấp quy hoạch và kế hoạch phát triển, mà phải theo các tín hiệu tích cực của thị trường, đảm bảo sự minh bạch và có hiệu quả.

Đây là luận điểm đặt ra yêu cầu phải đoạn tuyệt dứt khoát với cơ chế bao cấp, “xin - cho”; là định hướng quan trọng để xử lý các vấn đề về đầu tư dàn trải, lãng phí và kém hiệu quả trong sử dụng các nguồn lực phát triển của Nhà nước và xã hội. Điều này đòi hỏi phải tiếp tục đẩy nhanh các tiến trình cơ cấu lại đầu tư công, doanh nghiệp nhà nước và ngân sách nhà nước phù hợp với cơ chế thị trường; chú trọng xử lý vấn đề nợ xấu và nợ công.

Nhà nước phải chuyển từ vai trò can thiệp trực tiếp sang hỗ trợ, tạo thuận lợi hóa và quản lý phát triển, trong đó chú trọng bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô, tạo lập các cơ hội kinh doanh và khởi nghiệp; thiết lập khuôn khổ pháp luật, chính sách và bộ máy thực thi  nhằm đảm bảo các loại thị trường liên tục được hoàn thiện, hoạt động minh bạch, hiệu quả và cạnh tranh công bằng. Có thể nói, tuân thủ và tôn trọng các quy luật của kinh tế thị trường trở thành tư tưởng xuyên suốt trong tổ chức và quản trị phát triển nền kinh tế nước ta hiện nay. 

Kinh tế thị trường định hướng XHCN là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta. Định hướng XHCN và kinh tế thị trường là một chỉnh thể thống nhất.

Phát triển nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền XHXN, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, vì lợi ích của đại đa số nhân dân, hướng vào con người, vì con người, lấy con người làm trung tâm của sự phát triển, mọi người được tham gia và mọi người được hưởng lợi. Đây cũng chính là thuộc tính nhân văn của nền kinh tế, đặc trưng riêng có của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN Việt Nam.

Định hướng XHCN được thể hiện trên nhiều phương diện: thứ nhất,ngay trong mục tiêu phát triển, đó là: xây dựng thành công CNXH,phát triển xã hội và con người Việt Nam, thực hiện “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”;thứ hai, trong phương thức phát triển, đó là việc phát triển nền kinh tế nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo để khắc phục những hạn chế, khuyết tật và thất bại của thị trường, đảm bảo thực hiện thành công các mục tiêu kinh tế - xã hội; thứ ba, trong phương thức phân phối, đó là việc Nhà nước thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước và từng chính sách phát triển; hoàn thiện chế độ phân phối chủ yếu theo hiệu quả kinh tế, đồng thời thông qua phúc lợi xã hội, thực hiện chế độ bảo hiểm xã hội đối với toàn dân, đặc biệt quan tâm và hỗ trợ người nghèo, những nhóm xã hội yếu thế, dễ bị tổn thương; và thứ tư, trong phương thức quản trị và quản lý nền kinh tế, đó là việc thực hiện dân chủ hóa trong đời sống kinh tế; phát huy vai trò làm chủ của nhân dân trong phát triển kinh tế - xã hội; đảm bảo vai trò quản lý nền kinh tế của Nhà nước pháp quyền XHCN dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Nhấn mạnh các luận điểm mới để chúng ta có nhận thức đúng và có niềm tin vào đường lối tiếp tục đổi mới của Đảng ta. Để triển khai thực hiện thắng lợi và đưa Nghị quyết Đại hội XII đi vào cuộc sống, đòi hỏi chúng ta phải có những giải pháp đồng bộ, sáng tạo; đặc biệt phải có quyết tâm chính trị cao và hành động quyết liệt, cụ thể, bám sát thực tiễn hết sức sinh động của đất nước ta, ở từng thời điểm, từng địa phương và trong từng lĩnh vực phát triển.

Ba đột phá chiến lược và ba trọng tâm trong tái cơ cấu nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng mà Đảng ta đề ra trong nhiệm kỳ trước vẫn còn nguyên giá trị.

Chúng ta cần thống nhất rằng, bối cảnh mới đang đem lại cho đất nước nhiều cơ hội phát triển lớn song mới chỉ là tiềm năng; trong khi nhiều thách thức là hiện hữu, nhất là trong quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng và với những yếu kém đang tồn tại trong nền kinh tế.

Để tận dụng được các cơ hội, vượt qua thách thức, biến thách thức thành cơ hội vì sự cường thịnh của đất nước, chúng ta kiên định con đường đã chọn: phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN nhằm xây dựng thành công CNXH Việt Nam“dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.