- Nội dung thanh tra tài chính dự án đầu tư công:

Thanh tra tài chính dự án ĐTC tập trung vào các giai đoạn chính của dự án, từ khâu chuẩn bị, lập và giao kế hoạch vốn đến quá trình thực hiện và thanh quyết toán. Trong giai đoạn chuẩn bị dự án, thanh tra tập trung vào việc kiểm tra sự tuân thủ quy định pháp luật trong phê duyệt dự án, bao gồm tính hợp lý của quy hoạch, khả năng cân đối vốn và chất lượng khảo sát, thiết kế. Ở giai đoạn lập và giao kế hoạch vốn, hoạt động thanh tra thường phát hiện những sai phạm như chậm trễ trong việc lập kế hoạch, phân bổ vốn không đúng thời hạn hoặc sử dụng vốn sai mục đích, dẫn đến hiệu quả giải ngân thấp. Trong quá trình thực hiện dự án, nội dung thanh tra tập trung vào việc kiểm soát các khoản chi phí phát sinh, quản lý hợp đồng, và tiến độ thực hiện. Thanh tra cũng chú trọng kiểm tra tình trạng điều chỉnh dự án nhiều lần, gây ra lãng phí tài nguyên và kéo dài thời gian hoàn thành.

Số liệu từ Bảng 1 cho thấy, những nỗ lực của các cơ quan thanh tra trong việc phát hiện và xử lý các sai phạm tại các dự án ĐTC trên cả nước. Số lượng cuộc thanh tra chuyên ngành về ĐTC có xu hướng tăng theo thời gian, đặc biệt vào năm 2022 (1.228 cuộc) và 2023 (1.065 cuộc); điều này phản ánh sự tăng cường giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực ĐTC. Tuy nhiên, tỷ lệ các cuộc thanh tra hoàn thành và có kết luận lại chưa đạt kỳ vọng và có xu hướng giảm từ mức 85% năm 2019 xuống 79% năm 2022 và 75% năm 2023. Điều này cho thấy một phần hạn chế trong việc xử lý khối lượng công việc lớn của các cơ quan thanh tra.

Hoạt động thanh tra đã tạo ra áp lực lớn đối với các chủ đầu tư và đơn vị thực hiện dự án trong việc đảm bảo tuân thủ pháp luật, minh bạch hóa quy trình và báo cáo tài chính. Các kiến nghị xử lý hành chính đối với tập thể và cá nhân vi phạm không chỉ nhằm chấn chỉnh sai sót mà còn có tính răn đe mạnh mẽ. Số lượng đơn vị vi phạm và số tiền vi phạm đều có xu hướng tăng cao theo thời gian, với 1.938 đơn vị và hơn 1.106 tỷ đồng vi phạm được phát hiện trong năm 2023, đặt ra yêu cầu cấp thiết về nâng cao hiệu quả quản lý các dự án ĐTC. Các kiến nghị thu hồi tài chính cũng ghi nhận mức tăng mạnh, đạt 926 tỷ đồng năm 2023, tăng gấp 7 lần so với năm 2019. Điều này thể hiện sự quyết liệt trong công tác thanh tra và khắc phục hậu quả.

- Phạm vi thanh tra tài chính dự án đầu tư công tại Việt Nam:

Phạm vi thanh tra tài chính dự án ĐTC được xác định dựa trên các yếu tố quan trọng như đối tượng, địa bàn, thời gian, và lĩnh vực ưu tiên. Về đối tượng, thanh tra tài chính tập trung vào các dự án sử dụng vốn ngân sách nhà nước, vốn ODA, và các nguồn vốn công khác, đặc biệt là các dự án có quy mô lớn và tác động quan trọng đối với kinh tế - xã hội. Thanh tra cũng ưu tiên các lĩnh vực trọng điểm như giao thông, xây dựng cơ sở hạ tầng, và giáo dục được chú trọng trong phạm vi thanh tra do có vai trò thiết yếu trong phát triển kinh tế - xã hội. Phạm vi thanh tra được xây dựng một cách có hệ thống nhằm đảm bảo toàn diện, hiệu quả, và đáp ứng các mục tiêu quản lý tài chính công, đồng thời góp phần phát hiện và xử lý kịp thời các vấn đề phát sinh trong quá trình triển khai dự án.

- Quy trình thanh tra tài chính dự án đầu tư công tại Việt Nam:

Quy trình thanh tra tài chính dự án đầu tư công được thiết kế bao gồm các bước chính nhằm đảm bảo tính hệ thống, toàn diện và tuân thủ pháp luật. Quy trình bắt đầu với giai đoạn khảo sát thực tế và lập kế hoạch thanh tra, trong đó các cơ quan thanh tra xác định trọng tâm, phạm vi, và đối tượng thanh tra dựa trên các dấu hiệu bất thường hoặc các dự án có nguy cơ cao. Tiếp theo là giai đoạn thực hiện thanh tra, bao gồm việc thu thập tài liệu, kiểm tra chứng từ, và đối chiếu với các quy định hiện hành để phát hiện sai phạm. Sau khi hoàn tất, cơ quan thanh tra lập báo cáo kết luận, trong đó nêu rõ các vấn đề phát hiện, đề xuất biện pháp xử lý và các khuyến nghị chính sách. Tuy nhiên, quy trình này vẫn tồn tại một số hạn chế như thiếu sự kết nối chặt chẽ giữa các giai đoạn khảo sát, lập kế hoạch và triển khai; chậm trễ trong việc đưa ra kết luận và xử lý vi phạm; cũng như sự thiếu đồng bộ trong việc phối hợp giữa các cơ quan liên quan. Những bất cập này không chỉ làm giảm hiệu quả của công tác thanh tra mà còn ảnh hưởng đến khả năng ngăn ngừa sai phạm trong quản lý tài chính công.

- Phương pháp thanh tra tài chính các dự án đầu tư công tại Việt Nam:

Hiện nay, phương pháp thanh tra tài chính các dự án đầu tư công chủ yếu là tập trung vào việc kiểm tra chứng từ, tài liệu và thực hiện đối chiếu trực tiếp tại các cơ quan, địa phương liên quan. Mặc dù đảm bảo tính chi tiết và cụ thể, phương pháp này thường tốn nhiều thời gian và dễ bị giới hạn bởi năng lực con người. Trong khi đó, các phương pháp hiện đại, đặc biệt là ứng dụng công nghệ thông tin vẫn chưa được áp dụng phổ biến bởi thiếu trang thiết bị hỗ trợ, hạn chế về năng lực công nghệ của đội ngũ thanh tra, và sự không đồng bộ trong hệ thống dữ liệu quản lý.

- Mối quan hệ phối hợp trong hoạt động thanh tra tài chính dự án ĐTC:

Mối quan hệ phối hợp trong hoạt động thanh tra tài chính dự án ĐTC là một yếu tố quan trọng nhằm đảm bảo hiệu quả, tính minh bạch và sự toàn diện trong quản lý tài chính công. Tuy nhiên, thực tế triển khai cho thấy sự phối hợp giữa các cơ quan liên quan vẫn tồn tại nhiều thách thức. Một trong những hạn chế lớn là tình trạng chồng chéo nhiệm vụ giữa các cơ quan thanh tra, kiểm toán và các đơn vị liên quan, dẫn đến lãng phí nguồn lực và kéo dài thời gian thanh tra. Ngoài ra, việc thiếu hệ thống cơ sở dữ liệu chung tích hợp giữa các cơ quan đã gây khó khăn trong việc chia sẻ thông tin, làm giảm tính toàn diện và chính xác trong quá trình thanh tra. Hướng dẫn và chỉ đạo từ các cơ quan cấp trên đến cấp dưới cũng không được thực hiện thường xuyên và đồng bộ, dẫn đến sự lúng túng trong triển khai. Nguyên nhân chính xuất phát từ khung pháp lý chưa đầy đủ, thiếu chi tiết để điều chỉnh các mối quan hệ phối hợp, cùng với năng lực đội ngũ thanh tra viên còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu về chuyên môn trong bối cảnh các sai phạm tài chính ngày càng phức tạp. Những hạn chế này đặt ra thách thức lớn trong việc đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả của hoạt động thanh tra.

Đánh giá thực trạng thanh tra tài chính dự án đầu tư công tại Việt Nam giai đoạn 2019 - 2023

Thanh tra tài chính dự án ĐTC tại Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quản lý tài chính công.

Thứ nhất, các cơ quan thanh tra tài chính đã phát hiện nhiều sai phạm lớn trong các dự án; yêu cầu xử lý tài chính hiệu quả thông qua việc thu hồi về NSNN, giảm trừ thanh quyết toán hàng trăm tỷ đồng, góp phần giảm thiểu thất thoát và lãng phí vốn ĐTC.

Thứ hai, thanh tra tập trung vào các dự án trọng điểm và lĩnh vực dễ phát sinh sai phạm như giao thông, xây dựng cơ sở hạ tầng, góp phần đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Hoạt động thanh tra đã góp phần giảm thiểu các sai phạm nghiêm trọng trong quản lý và sử dụng vốn công, đồng thời tăng cường sự tin tưởng của công chúng đối với công tác quản lý nhà nước. Những phát hiện và xử lý kịp thời không chỉ khắc phục hậu quả mà còn ngăn ngừa tái diễn các hành vi vi phạm trong tương lai.

Thứ ba, kết quả từ các cuộc thanh tra đã cung cấp thông tin quan trọng để đề xuất và hoàn thiện các chính sách, quy định liên quan đến quản lý tài chính dự án ĐTC. Nhiều kiến nghị chính sách đã được áp dụng, góp phần điều chỉnh quy trình quản lý vốn đầu tư công và cải thiện tính minh bạch trong các hoạt động liên quan. Hoạt động thanh tra tài chính các dự án ĐTC tại Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, nhưng vẫn tồn tại một số hạn chế đáng kể, ảnh hưởng đến tính hiệu quả và khả năng đáp ứng mục tiêu minh bạch, trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính công. Cụ thể: Quy trình thanh tra tài chính dự án đầu tư công tại các cơ quan thanh tra có sự khác biệt, chưa được chuẩn hóa trên toàn hệ thống; Đội ngũ thanh tra viên chưa đáp ứng đủ cả về số lượng lẫn chất lượng; Nhiều loại sai phạm phổ biến như chậm tiến độ, thất thoát vốn, đấu thầu không minh bạch tiếp tục xảy ra ở nhiều dự án mặc dù đã được thanh tra và kiến nghị xử lý; Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác thanh tra còn hạn chế...

Khuyến nghị nhằm nâng cao chất lượng thanh tra tài chính dự án đầu tư công tại Việt Nam

Hoạt động thanh tra tài chính các dự án đầu tư công (ĐTC) tại Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính công. Qua nghiên cứu, có thể thấy rằng các cơ quan thanh tra đã đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ, bao gồm việc phát hiện và xử lý các sai phạm lớn, góp phần giảm thiểu thất thoát ngân sách và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công. Tuy nhiên, thực tiễn cũng cho thấy, những thách thức đáng kể, bao gồm sự chồng chéo trong nhiệm vụ giữa các cơ quan, thiếu cơ sở dữ liệu tích hợp, và hạn chế trong năng lực đội ngũ thanh tra viên.

Để khắc phục những tồn tại và nâng cao chất lượng thanh tra tài chính, nghiên cứu đã đề xuất ba nhóm giải pháp trọng tâm.

Thứ nhất, hoàn thiện các quy định pháp luật về thanh tra tài chính, đặc biệt là việc biên soạn và xuất bản một Sổ tay Thanh tra tài chính dự án ĐTC. Sổ tay này sẽ cung cấp hướng dẫn chi tiết, thống nhất quy trình thanh tra từ khâu lập kế hoạch, thực hiện, đến xử lý kết luận, đồng thời giảm thiểu tình trạng chồng chéo nhiệm vụ.

Thứ hai, xây dựng hệ thống dữ liệu tập trung. Phát triển một hệ thống cơ sở dữ liệu tập trung về các dự án ĐTC và dữ liệu về các cuộc thanh tra tài chính dự án ĐTC để chia sẻ thông tin giữa các cơ quan thanh tra, kiểm toán và các đơn vị quản lý khác, giúp tăng tính đồng bộ và giảm thiểu sai sót trong quá trình thanh tra. Triển khai các công cụ phân tích dữ liệu và hệ thống phần mềm chuyên dụng để hỗ trợ phát hiện các sai phạm một cách nhanh chóng và chính xác hơn. Số hóa quy trình thanh tra bằng việc chuyển đổi các quy trình truyền thống sang nền tảng số hóa, từ lập kế hoạch, thu thập dữ liệu đến báo cáo và kết luận thanh tra, nhằm giảm thiểu thời gian và chi phí.

Thứ ba, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan thanh tra. Thiết lập cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan như Thanh tra Chính phủ, Bộ Tài chính, Thanh tra các địa phương, Thanh tra các bộ chuyên ngành có nhiều dự án ĐTC để đảm bảo tính toàn diện và tránh chồng chéo trong hoạt động thanh tra.

Thứ tư, nâng cao năng lực đội ngũ thanh tra viên. Tổ chức các chương trình đào tạo chuyên sâu về phân tích tài chính, quản lý rủi ro, và kiểm toán công để nâng cao kỹ năng nghiệp vụ cho đội ngũ thanh tra viên.

Việc triển khai đồng bộ các giải pháp nêu trên sẽ không chỉ nâng cao năng lực thanh tra, mà còn góp phần củng cố niềm tin của công chúng vào sự minh bạch và trách nhiệm trong quản lý nguồn lực công.

Tài liệu tham khảo:

1. Thanh tra Chính phủ (2019), Báo cáo Tổng kết công tác năm 2018 và phương hướng nhiệm vụ năm 2019 của ngành Thanh tra;
2. Thanh tra Chính phủ (2020), Báo cáo Tổng kết công tác năm 2019 và phương hướng, nhiệm vụ năm 2019 của ngành Thanh tra;
3. Thanh tra Chính phủ (2021), Báo cáo Tổng kết công tác năm 2020, đánh giá khái quát giai đoạn 2016 - 2020 và phương hướng, nhiệm vụ năm 2021 của ngành Thanh tra.