Sự thành công của Hệ thống này đang đặt ra kỳ vọng là không chỉ giúp Việt Nam hiện đại hóa ngành Hải quan, mà còn góp phần giúp Việt Nam thực hiện thành công Cơ chế một cửa ASEAN, tiến nhanh hơn trong công cuộc hội nhập kinh tế quốc tế.

Hiện đại hóa hải quan: Đòi hỏi tất yếu

Trong bối cảnh triển khai công cuộc cải cách thủ tục hành chính hiện nay của Chính phủ, Tổng cục Hải quan xác định cải cách, hiện đại hóa  hải quan là một đòi hỏi tất yếu từ thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập của đất nước, đồng thời xuất phát từ thực trạng, nguồn lực quản lý của ngành Hải quan. Trọng tâm là cải cách thủ tục hải quan dựa trên phương pháp quản lý hải quan hiện đại theo hướng tuân thủ các chuẩn mực, thông lệ và cam kết quốc tế, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin.

Hiện nay, ngành Hải quan đang trong quá trình thực hiện Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2020 và Kế hoạch cải cách, phát triển và hiện đại hóa hải quan giai đoạn 2011-2015 (đây là kế hoạch lần thứ 3, kế tiếp 2 kế hoạch của giai đoạn 2004-2006 và 2008-2010). Kế hoạch đặt ra của ngành Hải quan trong năm 2014 và 2015 là gấp rút thực hiện các biện pháp nhằm thực hiện hiệu quả chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ tại Nghị quyết số 19/NQ-CP về những nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và Chỉ thị 24/CT-TTg, ngày 05/8/2014 về tăng cường quản lý, cải cách hành chính về hải quan, thuế nội địa, Việt Nam cam kết thực hiện đơn giản hóa thủ tục hải quan, phấn đấu đến hết năm 2015 sẽ phải giảm thời gian làm thủ tục hải quan đối với hàng hóa xuất - nhập khẩu qua cảng/cửa khẩu bằng mức bình quân chung của các nước ASEAN-6.

Đáng chú ý là từ năm 2005-2012, ngành Hải quan đã triển khai áp dụng thí điểm thành công thủ tục hải quan điện tử. Qua đó, tạo ra bước chuyển căn bản từ khai báo hải quan thủ công sang điện tử. Thành quả đạt được ở chỗ, tờ khai hải quan được điện tử hóa và có giá trị như tờ khai giấy; thời gian khai không giới hạn, người khai hải quan được thực hiện 24 giờ trong ngày và 7 ngày trong tuần. Xác thực giá trị pháp lý của hồ sơ khai hải quan: thông qua sử dụng tài khoản truy cập Hệ thống hải quan hoặc chữ ký số.

Sau khi thành công trong áp dụng thí điểm, từ 01/01/2013-31/3/2014, ngành Hải quan đã triển khai nhân rộng hải quan điện tử trên toàn quốc. Tăng mức độ tự động hóa của hệ thống hải quan, thực hiện 4 khâu, bao gồm: tiếp nhận, kiểm tra, cấp số, phân luồng tờ khai, thay vì chỉ tự động 1 khâu tiếp nhận tại giai đoạn thí điểm.

Cùng với đó, việc áp dụng quản lý rủi ro vào quản lý hoạt động xuất – nhập khẩu đã mang đến nhiều lợi ích. Việc đưa ra kết quả phân luồng hàng hoá (xanh, vàng, đỏ) được thực hiện hoàn toàn thông qua hệ thống, kết quả của hệ thống là kết quả cuối cùng, cơ bản không phụ thuộc chủ quan của công chức có thẩm quyền.

Về việc thực hiện cơ chế "Một cửa quốc gia", "Một cửa ASEAN", đến nay, ngành Hải quan đã kết nối với Cổng thông tin một cửa quốc gia với các hệ thống công nghệ thông tin của 3 bộ thuộc giai đoạn 1 gồm: Tài chính, Công Thương, Giao thông vận tải. Đang thực hiện tiến hành kết nối giai đoạn 2, thêm các bộ: Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Tài nguyên và Môi trường, Y tế trong năm 2014. Đồng thời, chuẩn bị kết nối với Cơ chế một cửa ASEAN vào năm 2015...

Điểm nhấn VNACCS/VCIS

Triển khai VNACCS/VCIS là một bước đi trong lộ trình cải cách, phát triển và hiện đại hóa được đặt ra trong Chiến lược phát triển Hải quan Việt Nam giai đoạn 2011-2020 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Mục tiêu của Dự án là xây dựng và đưa vào vận hành một hệ thống thông quan tự động gắn với Cơ chế một cửa quốc gia (đã được kết nối kỹ thuật giai đoạn 1 ngày 26/2/2014) nhằm đơn giản hóa quy trình thủ tục hải quan, giảm thời gian thông quan và tăng cường năng lực quản lý của cơ quan hải quan theo các chuẩn mực của một cơ quan hải quan hiện đại.

VNACCS/VCIS được thiết kế và xây dựng trên nền tảng áp dụng công nghệ của Hệ thống NACCS/CIS đã và đang được triển khai thành công tại Nhật Bản trong nhiều năm qua, đồng thời được điều chỉnh ở mức độ hợp lý cho phù hợp với các điều kiện và đặc thù của Việt Nam trên cơ sở kế thừa những kinh nghiệm rút ra trong quá trình triển khai thủ tục hải quan điện tử. Dự án đã trải qua quá trình chuẩn bị từ năm 2011. Trong quá trình triển khai, các thông tin của dự án thường xuyên được truyền tải đến các cơ quan quản lý nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng (website, báo đài,…).

Ngày 01/4/2014, Hệ thống VNACCS/VCIS đã chính thức triển khai tại 2 Chi cục: Chi cục Hải quan Bắc Hà Nội (Cục Hải quan TP. Hà Nội) và Chi cục Hải quan Cửa khẩu Cảng Hải phòng Khu vực I (Cục Hải quan Hải Phòng). Ngay sau đó, hệ thống VNACCS/VCIS nhanh chóng được triển khai lan rộng tới các đơn vị hải quan trong cả nước.

Trong vòng 3 tháng, từ cuối tháng 3/2014 đến đầu tháng 6/2014, Cục Công nghệ thông tin và Thống kê hải quan đã phối hợp với các cục hải quan tỉnh, thành phố và đối tác hoàn thành việc chuyển đổi dữ liệu của Hệ thống giá tính thuế, Hệ thống kế toán thuế xuất khẩu, nhập khẩu và Hệ thống E-customs để thực hiện tập trung hóa dữ liệu trong phạm vi toàn quốc cho 34 cục hải quan tỉnh, thành phố.

Tổng cục Hải quan đã tổ chức các bộ phận hỗ trợ người sử dụng từ Trung ương đến địa phương. Các đường dây nóng hỗ trợ Hệ thống VNACCS/VCIS được thiết lập, đồng thời một chuyên mục riêng giải đáp về Hệ thống cũng được triển khai trên Cổng thông tin điện tử Hải quan. Tại các cục hải quan tỉnh, thành phố đều có bộ phận giải đáp thường trực hỗ trợ doanh nghiệp.  

Trong thời gian triển khai chính thức Hệ thống VNACCS/VCIS, Tổng cục Hải quan đã thường xuyên tổ chức các đoàn công tác hỗ trợ các cục hải quan. 100% các Chi cục được đoàn công tác trực tiếp hỗ trợ ngay từ ngày đầu triển khai chính thức. Đồng thời, Tổng cục Hải quan đã kịp thời ban hành nhiều văn bản, hướng dẫn bổ sung để tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình thực hiện khai hải quan trên hệ thống.

Các đơn vị triển khai chính thức đã có sự chuẩn bị tương đối tốt về cơ sở vật chất và nguồn lực. Những ngày đầu tiếp cận với hệ thống, cả doanh nghiệp và cán bộ Hải quan đều có một số lúng túng nhất định trong thao tác, nên phát sinh một số lỗi, vướng mắc. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ tích cực của các đoàn công tác thuộc Ban Triển khai dự án VNACCS/VCIS, sự quan tâm chỉ đạo sát sao của lãnh đạo Hải quan các cấp, nỗ lực của chính các cán bộ hải quan và doanh nghiệp trực tiếp tham gia Hệ thống VNACCS/VCIS. Đến nay, số lượng các lỗi, vướng mắc đã giảm một cách rõ rệt. Với những vướng mắc phát sinh, Ban Triển khai dự án NACCS/VCIS đã phối hợp chặt chẽ với phía Nhật Bản, Công ty NTT Data kịp thời tìm ra nguyên nhân và đưa ra biện pháp xử lý nhanh chóng, hiệu quả, đảm bảo tiến độ thông quan.

 Sau 6 tháng chính thức triển khai Hệ thống thông quan tự động - VNACCS/VCIS (từ ngày 1/4 đến 30/9) đã có 2,9 triệu tờ khai được thực hiện qua Hệ thống. Hệ thống VNACCS/VCIS đã phủ khắp 34/34 cục hải quan tỉnh, thành phố, thực hiện tiếp nhận và xử lý tờ khai thông suốt.

          Việc triển khai thành công Dự án “Xây dựng, triển khai hải quan điện tử và cơ chế một cửa quốc gia phục vụ hiện đại hóa hải quan tại Việt Nam” đưa Hệ thống VNACCS/VCIS vào vận hành chính thức trở thành công cụ hữu hiệu hỗ trợ Hải quan Việt Nam và các bộ, ngành có liên quan triển khai cơ chế “Hải quan một cửa quốc gia” theo cam kết của Chính phủ Việt Nam trong khu vực; tạo thuận lợi cho các hoạt động thương mại, đầu tư tại Việt Nam, cũng như tăng cường tính hiệu lực, hiệu quả của công tác quản lý nhà nước về hải quan.

Đến nay, Hệ thống được đánh giá là xử lý tờ khai thông suốt. Có thể nói, Hệ thống VNACCS/VCIS được triển khai đúng kế hoạch đặt ra là nhờ quá trình chuẩn bị kỹ lưỡng và chu đáo của Tổng cục Hải quan.

Tính đến hết ngày 30/9/2014, đã có tổng cộng 44.000 doanh nghiệp tham gia, với tổng kim ngạch xuất nhập khẩu qua Hệ thống, đạt 117,7 tỷ USD (xuất khẩu 58,7 tỷ USD, nhập khẩu 59 tỷ USD).

Điều đáng nói là, việc triển khai VNACCS/VCIS đã tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, góp phần đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực hải quan, rút ngắn thời gian thông quan hàng hóa (thời gian xử lý thông quan trung bình đối với hàng luồng xanh của hệ thống không quá 3 giây).

Hệ thống VNACCS/VCIS hỗ trợ khai tự động rất nhiều chỉ tiêu giúp doanh nghiệp hạn chế được sai sót trong quá trình nhập dữ liệu nên không phải khai đi khai lại nhiều lần. Đồng thời, cả doanh nghiệp và hải quan đã giảm được việc phụ thuộc vào văn bản, giấy tờ, như hiện nay. Bởi, các hệ thống văn bản đã được mã hóa, cập nhật vào hệ thống, ví dụ như biểu thuế xuất – nhập khẩu... Bên cạnh đó, VNACCS hướng đến mô hình một, hạn chế sử dụng hồ sơ giấy thông qua áp dụng chữ ký điện tử… Do vậy, lợi ích của doanh nghiệp, ngoài được hưởng từ triển khai VNACCS, còn được hưởng lợi ích lâu dài khi triển khai đầy đủ Cơ chế một cửa quốc gia.

Theo Tổng cục Hải quan, sau hơn 6 tháng đi vào triển khai chính thức, đến nay, VNACCS/VCIS đã vận hành ổn định theo đúng thiết kế, không gây xáo trộn lớn cho hoạt động xuất - nhập khẩu của doanh nghiệp, các doanh nghiệp đã nhanh chóng tiếp cận với hệ thống mới và việc thực hiện thông quan đã đi vào ổn định, việc thực hiện các chức năng quản lý nhà nước của cơ quan hải quan được đảm bảo, chặt chẽ và hiệu quả. Hạ tầng kỹ thuật và việc chuyển đổi từ hệ thống cũ sang hệ thống mới an toàn, ổn định.

Tiếp tục đẩy mạnh hiện đại hóa

Để tiếp tục phát huy những kết quả đã đạt được, khắc phục những khó khăn, thách thức đặt ra, ngành Hải quan cần tập trung chú trọng đến các giải pháp mang tính đột phá trong cải cách hiện đại hóa, điển hình như:

- Tiếp tục đẩy mạnh triển khai các nội dung cải cách hiện đại hóa đã được triển khai hiệu quả và đi vào ổn định trong giai đoạn 2014-2015, như: thủ tục hải quan điện tử, kiểm tra sau thông quan, quản lý rủi ro, hệ thống chỉ số hoạt động...

- Đưa vào chương trình hành động các nội dung hiện đại hóa quan trọng, phát sinh trong quá trình triển khai và có ảnh hưởng tới hoạt động của ngành, như: Triển khai đồng bộ và hoàn thiện Thủ tục hải quan điện tử với việc vận hành hệ thống VNACCS/VCIS; Triển khai công tác quản lý rủi ro; Phát triển quan hệ đối tác Hải quan – doanh nghiệp; Nâng cao năng lực đội ngũ thực hiện công tác hiện đại hóa và đẩy mạnh công tác quản trị, điều phối thực hiện các nội dung hiện đại hóa tại các đơn vị trong ngành.

- Cần định hướng tập trung nguồn lực vào nghiên cứu, phát hiện và tổ chức triển khai ứng dụng các nội dung cải cách, hiện đại hóa mới, dần đưa hoạt động của Hải quan Việt Nam hướng đến đạt các chuẩn mực quốc tế.

- Nâng cao và thường xuyên hơn nữa công tác tuyên truyền về cải cách hiện đại hóa hải quan đối với cán bộ công chức trong, ngoài ngành và người dân, doanh nghiệp để nâng cao nhận thức về cải cách hiện đại hóa cũng như huy động các nguồn lực xã hội để tiến hành thành công công cuộc hiện đại hóa ngành Hải quan.

- Tìm kiếm hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và các hỗ trợ khác cho công cuộc hiện đại hóa ngành Hải quan. Trên thực tế, các nguồn hỗ trợ này đóng vai trò quyết định tới mức độ thành công của các dự án hiện đại hóa và cải cách hải quan. Nhiều nội dung trong chương trình cải cách hải quan cũng đòi hỏi phải có nguồn tài chính lớn để thực hiện, như: nâng cấp để triển khai hệ thống tự động, hay cung cấp hạ tầng truyền thông. Để đảm bảo được nguồn tài chính đáp ứng kịp thời được nhu cầu chi tiêu của chương trình cải cách, một trong những phương án tối ưu là xây dựng quan hệ với các tổ chức quốc tế có khả năng hỗ trợ tài chính cho các khoản chi phí lớn và khẩn cấp song song với việc yêu cầu các cơ quan có thẩm quyền cấp ngân sách cho các hoạt động trong khuôn khổ chương trình cải cách.

- Đánh giá đúng vai trò trọng tâm của công tác cán bộ trong cải cách hiện đại hóa hải quan; tiến hành xây dựng, đào tạo bồi dưỡng đội ngũ cán bộ song song với công tác đánh giá, bố trí sắp xếp, đề bạt và luân chuyển cán bộ. Công tác lãnh đạo của hải quan các cấp phải đảm bảo bám sát mục tiêu đã đề ra trong chương trình cải cách, hiện đại hóa ngành.

Riêng trong vận hành hệ thống VNACCS/VCIS, theo chúng tôi, thời gian tới cần lưu ý những giải pháp sau:

- Rà soát, bổ sung, sửa đổi các cơ sở pháp lý và quy trình nghiệp vụ của Hệ thống. Thời gian qua, do triển khai gấp rút trong thời gian ngắn, chưa lường hết tất cả các vấn đề pháp lý và quy trình nghiệp vụ cần thiết, nên phát sinh nhiều vấn đề pháp lý, quy trình gây ảnh hưởng đến việc thực hiện thủ tục hải quan của cả cơ quan hải quan và doanh nghiệp. Vì thế, trong thời gian tới, về mặt kỹ thuật, Hệ thống thông tin cần bổ sung các chức năng phục vụ quản lý, tăng cường mức độ tích hợp và mức độ tự động để phục vụ công tác quản lý hải quan.

- Cần tăng cường sự phối hợp giữa các đơn vị liên quan. Do vấn đề phối hợp trao đổi thông tin kịp thời giữa các cơ quan nhà nước (các bộ, ngành cấp giấy phép, ngân hàng thương mại, Kho bạc Nhà nước...) còn hạn chế, nên ảnh hưởng phần nào đến thủ tục thông quan của doanh nghiệp (thí dụ độ trễ trong luân chuyển thông tin từ ngân hàng thương mại đến Kho bạc Nhà nước ảnh hưởng đến xác nhận tình trạng ân hạn thuế cho doanh nghiệp...)./.

Tài liệu tham khảo

1. Tổng cục Hải quan (2014). Những kết quả chính của ngành Hải quan trong công cuộc cải cách, hiện đại hóa, đáp ứng yêu cầu hội nhập, Báo cáo Thủ tướng Chính phủ tại Buổi làm việc của Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng với Tổng cục Hải quan, ngày 09/7/2014

2. Mai Thanh Huyền (2014). Hiện đại hóa thủ tục hải quan Việt Nam thông qua hệ thống VNACCS/VCIS, Tạp chí Kinh tế và Dự báo, số 15/2014

3. Kim Long Biên (2014). Cải cách, hiện đại hóa hải quan: Đòi hỏi của phát triển và hội nhập, Tạp chí Tài chính, số 8/2014