Giới thiệu

Trong kinh doanh, ở khía cạnh tài chính, doanh nghiệp (DN) nào có chính sách quản trị tốt thì đứng vững và ngược lại dễ dẫn đến giải thể. Một trong những yếu tố các DN thường xuyên gặp phải là quản trị dòng tiền không tốt dẫn đến mất khả năng thanh toán, đặc biệt vai trò của khoản phải thu trong dòng tiền là rất quan trọng. Khoản phải thu ảnh hưởng đến dòng tiền, từ đó quyết định đến hiệu quả kinh doanh của DN vì lợi nhuận và tiền thường ít đi cùng nhau.

DN quản lý các khoản công nợ phải thu tốt, DN sẽ ít công nợ, khả năng thanh toán dồi dào, ít bị chiếm dụng vốn. Điều đó giúp DN chủ động vốn đảm bảo cho quá trình kinh doanh thuận lợi. Ngược lại, khi tình hình tài chính của DN gặp khó khăn sẽ dẫn đến tình trạng chiếm dụng vốn lẫn nhau dây dưa kéo dài. Do đó, việc quản lý tốt khoản phải thu là vấn đề quan trọng cần được quan tâm.

Khi có những chính sách quản trị khoản phải thu phù hợp, không những đánh giá được sự tín nhiệm khách hàng của chính DN mà còn cho biết mức độ tín nhiệm của DN đối với nhà cung cấp. Vai trò quản trị khoản phải thu của DN sản xuất trong nền kinh tế thị trường là không thể phủ nhận. Do đó, nghiên cứu này đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách quản trị khoản phải thu của các DN ngành sản xuất thực phẩm được niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và bằng chứng thực nghiệm

Khoản phải thu là số tiền mà một công ty ghi nhận nợ phải thu do đã bán sản phẩm của mình cho khách hàng theo hình thức cấp tín dụng (Kontuš, 2013). Các yếu tố chính để công ty quyết định tăng hay giảm các khoản phải thu là theo đặc thù ngành và các chính sách thu tiền, có thể kể đến bao gồm:

- Thu nhập ròng: Petersen và Rajan (1997) cho rằng, thu nhập ròng có mối quan hệ nghịch biến với khoản phải thu. Tuy nhiên, nghiên cứu của Vaidya (2011) thì kết luận rằng, khoản phải thu lại tương quan thuận với thu nhập ròng. Thực tế cũng cho thấy, thông thường khi khoản phải thu tăng sẽ kéo theo doanh thu tăng, từ đó lợi nhuận cũng tăng theo. Điều này thể hiện tỷ lệ thuận giữa hai khoản này.

- Quy mô: Một công ty lớn với tiềm lực tài chính mạnh và ổn định thì họ sẵn sàng tăng cấp tín dụng, chấp nhận bị chiếm dụng vốn trong một thời gian nhất định, giảm khả năng thanh toán ngắn hạn. Do đó, với tình hình tài chính đủ mạnh thì vốn lưu động của công ty vẫn đảm bảo cung cấp cho hoạt động kinh doanh diễn ra bình thường và đảm bảo khả năng thanh toán ở mức phù hợp nhưng họ sẽ tăng được khả năng cạnh tranh giúp mở rộng thị phần.

- Tài sản lưu động: Theo kết quả nghiên cứu của Vaidra (2011) thì tài sản lưu động có quan hệ đồng biến với tín dụng thương mại ròng. Tín dụng thương mại ròng bằng hiệu số khoản phải thu và khoản phải trả, thể hiện khoản phải thu thuận chiều với tín dụng thương mại ròng. Khi tăng khoản phải thu (chỉ số tín dụng thương mại ròng tăng) thì tài sản lưu động cũng tăng theo vì khoản phải thu là một thành phần của tài sản lưu động.

- Tăng trưởng doanh thu: Tác giả Trần Ái Kết (2017) cho rằng, công ty có tăng trưởng doanh thu cao thì tín dụng thương mại ròng sẽ lớn. Trái lại, Phan Đình Nguyên và Trương Thị Hồng Nhung (2014) khẳng định giữa tăng trưởng doanh thu và tín dụng thương mại ròng có mối tương quan nghịch. Thực tế, khi hợp đồng bán hàng được ký kết thì kế toán sẽ ghi nhận tăng khoản phải thu. Cuối mỗi quý và năm tài chính, các khoản phải thu sẽ được tập hợp lại thành doanh thu. Điều này cho thấy, khoản phải thu tăng (tín dụng thương mại ròng tăng) thì doanh thu sẽ tăng và ngược lại.

- Hàng tồn kho: Sự tác động của hàng tồn kho là trực tiếp khoản phải thu. Đối với một DN, đặc biệt là DN sản xuất, thành phẩm tồn kho rất lớn. Kế toán sẽ ghi nhận tăng khoản phải thu và giảm hàng tồn kho khi hàng hóa được ký kết bán hàng. Nghiên cứu của Vaidya (2011), Phan Đình Nguyên và Trương Thị Hồng Nhung (2014) cũng đều kết luận rằng, mối quan hệ giữa tỷ lệ hàng tồn kho và tín dụng thương mại ròng là nghịch biến.

- Vốn chủ sở hữu: Thực tế cho thấy, các công ty có vốn chủ sở hữu cao thì hoạt động kinh doanh của công ty hiệu quả. Do đó, các công ty thắt chặt chính sách tín dụng, kiểm soát chặt chẽ nguồn vốn, vì vậy khoản phải thu giảm. Ngược lại, đối với DN có vốn chủ sở hữu thấp thì nên mở rộng tín dụng thương mại nhằm nâng cao uy tín khách hàng, thu hút được khách hàng vì thế khoản phải thu tăng.

- Số năm hoạt động: Công ty càng hoạt động lâu năm thì sẽ có khoản phải thu cao. Điều này cũng khẳng định trong nghiên cứu của Trần Ái Kết (2017) số năm hoạt động có tác động tích cực đến tín dụng thương mại ròng, vì nó cũng là yếu tố tác động tích cực tới khoản phải thu theo nhiều nghiên cứu (Petersen và Rajan, 1997).

Mô hình và phương pháp nghiên cứu

Mô hình nghiên cứu

Dựa trên lý thuyết và các nghiên cứu thực nghiệm, mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến khoản phải thu được xây dựng như sau:

KPTit = α0 + β1HTKit + β2QMit + β3TUOIit + β4TNRit+ β5TSLDit + β6DTit + β7VCSHit + εit (1)

Trong mô hình (1), biến phụ thuộc là KPT thể hiện công nợ phải thu của DN i tại thời điểm t, các biến độc lập bao gồm: Hàng tồn kho (HTK), quy mô (QM), thời gian hoạt động (TUOI), thu nhập ròng (TNR), tài sản lưu động (TSLD), doanh thu (DT), vốn chủ sở hữu (VCSH). εit là sai số của mô hình. Chi tiết đo lường biến được thể hiện trong Bảng 1.

Nguồn: Lược khảo tài liệu của tác giả

Dữ liệu nghiên cứu

Dữ liệu nghiên cứu là dữ liệu thứ cấp được thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán của 29 công ty ngành sản xuất thực phẩm có đầy đủ dữ liệu đang niêm yết trên sàn HOSE và HNX trong giai đoạn từ năm 2018 - 2022 với tổng số 145 quan sát.

Phương pháp phân tích

Hồi quy với dữ liệu bảng được ước lượng bằng hai mô hình: Mô hình tác động cố định (FEM) và mô hình tác động ngẫu nhiên (REM). Kiểm định Hausman được sử dụng để lựa chọn mô hình FEM hay REM. Đồng thời, các kiểm định liên quan đến mức độ tin cậy của mô hình hồi qui với dữ liệu bảng cũng được thực hiện một cách thích hợp như: Kiểm định đa cộng tuyến thông qua hệ số nhân tử phóng đại phương sai (VIF) và phương sai sai số thay đổi thông qua kiểm định Wald (Modified Wald test for groupwise heteroscedasticity) (Baltagi, 2008).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Thống kê mô tả biến