Cách mạng công nghiệp lần thứ 4: Đỉnh cao của sự phát triển công nghệ, kết nối và chia sẻ

Trải qua chiều dài lịch sử, nhiều cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN) trên thế giới đã tạo ra những thay đổi sâu sắc trong sản xuất, tiêu dùng và kết cấu xã hội.

Từ trước tới nay, thế giới đã chứng kiến 3 cuộc CMCN lớn. CMCN lần thứ nhất diễn ra tại Vương quốc Anh vào cuối thế kỷ XVIII, khi phát minh ra động cơ hơi nước và ứng dụng vào việc cơ giới hóa các ngành sản xuất. CMCN lần thứ hai bắt đầu vào cuối thế kỷ XIX ở khu vực châu Âu và Bắc Mỹ khi năng lượng điện được sử dụng để sản xuất hàng loạt với quy mô lớn.

CMCN lần thứ ba bắt đầu khoảng thập kỷ 70 của thế kỷ XX ảnh hưởng rộng lớn trên toàn cầu cùng với sự phát triển của máy tính, các thiết bị điện tử và công nghệ thông tin được sử dụng để tự động hóa sản xuất. Từ đầu những năm 2010, cuộc CMCN thứ tư (CMCN 4.0) nhen nhóm ngay trong lòng cuộc CNCM lần ba bởi sự kết hợp của 3 lĩnh vực công nghệ vật lý, kỹ thuật số và sinh học.

CMCN 4.0 là đỉnh cao mới của sự phát triển công nghệ, bởi đây là cuộc cách mạng mới có sự khác biệt về tốc độ, phạm vi và các tác động. (i) Tốc độ của bước đột phá công nghệ hiện tại là không có tiền lệ trong lịch sử, khi so sánh với các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây; (ii) Phạm vi ảnh hưởng của nó rộng lớn trên toàn cầu với hầu hết các ngành công nghiệp ở mọi quốc gia; (iii) Tác động của nó vừa sâu, vừa rộng dẫn tới sự chuyển đổi của toàn bộ hệ thống sản xuất, quản lý và quản trị của xã hội loài người.

Trong cuộc CMCN lần này, hàng tỷ người có thể được kết nối thông qua các thiết bị di động có khả năng xử lý, dung lượng lưu trữ chưa từng có trước đây và khả năng tiếp cận với tri thức là không có giới hạn. Khả năng kết nối còn được nhân lên gấp bội nhờ sự đột phá về công nghệ như trí tuệ nhân tạo, robot, internet của vạn vật, công nghệ in 3D, công nghệ nano, công nghệ sinh học, khoa học vật liệu, lưu trữ năng lượng, và tính toán lượng tử.

Với CMCN 4.0, trí tuệ nhân tạo được ứng dụng trong mọi lĩnh vực xung quanh chúng ta: Từ những chiếc ô tô tự lái, các thiết bị trợ lý ảo, công nghệ chế tạo kỹ thuật số và các tương tác với thế giới sinh học. Nhiều sản phẩm mới lạ dự báo sẽ xuất hiện trong 10 năm tới, khởi nguồn từ những thay đổi về khả năng kết nối, ứng dụng công nghệ trong CMCN 4.0. 

Tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ 4

Giống như các cuộc cách mạng trước đó, CMCN 4.0 có tiềm năng để nâng cao mức thu nhập toàn cầu và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân trên toàn thế giới.

Tác động tới cơ cấu và trình độ phát triển của nền kinh tế

CMCN 4.0 sẽ tác động mạnh mẽ, toàn diện trên các phương diện chủ yếu của nền kinh tế mỗi quốc gia về cấu trúc, trình độ phát triển, tốc độ tăng trưởng, mô hình kinh doanh, thị trường lao động… Nghĩa là, CMCN 4.0 sẽ thúc đẩy mạnh mẽ kinh tế thế giới chuyển sang kinh tế tri thức, bởi nguồn lực phát triển quan trọng nhất của cuộc cách mạng này là nhân lực có năng lực sáng tạo công nghệ. Theo đó, quốc gia nào sở hữu nhiều tri thức, nhân lực chất lượng cao sẽ giành ưu thế cạnh tranh toàn cầu.

Cơ hội thay đổi trình độ phát triển kinh tế của các quốc gia nhờ tiếp cận sớm và nhanh CMCN 4.0. Các nước đang phát triển có cơ hội rút ngắn khoảng cách phát triển nếu biết tiếp cận nhanh CMCN 4.0. Tuy nhiên, các nước này đối mặt với nguy cơ tụt hậu xa hơn nếu không tận dụng tốt những lợi thế và cơ hội từ cuộc CMCN này.

Yêu cầu hoàn thiện mô hình kinh doanh rất bức thiết. CMCN 4.0 đặt ra những thách thức lớn đối với doanh nghiệp đã/sẽ tham gia vào chuỗi sản xuất toàn cầu về những thay đổi liên quan đến chi phí, quản trị rủi ro, giảm thiểu tính linh hoạt và sự độc lập trong chiến lược kinh doanh. Khi CMCN 4.0 phát triển, năng suất lao động tăng, chi phí giảm kéo theo giá hàng hóa giảm; lúc này các doanh nghiệp phải đứng trước lựa chọn điều chỉnh mô hình cho phù hợp, hoặc đối mặt với thất bại.

CMCN 4.0 sẽ tạo ra một sự dịch chuyển lớn nguồn lực lao động. Theo nghiên cứu của Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD), trong tương lai, trung bình 9% việc làm hiện nay có nguy cơ bị thay thế hoàn toàn bởi tự động hóa; khoảng 47% các công việc hiện tại ở Mỹ có thể sẽ biến mất vì tự động hóa; 30% việc làm sẽ trải qua quá trình trang bị lại, bao gồm các kỹ năng mới. Khi thời kỳ robot hóa và tự động hóa lên ngôi, hàng triệu người sẽ rơi vào cảnh thất nghiệp, đặc biệt là những nhân công trong ngành vận tải, kế toán, môi giới bất động sản hay bảo hiểm.

Bên cạnh đó, yêu cầu đối với chất lượng nguồn nhân lực là một trong những vấn đề lớn nhất trong CMCN 4.0 do những thiếu hụt lớn về nguồn nhân lực trong thị trường kỹ thuật số. Ước tính đến năm 2020, riêng khu vực châu Âu có thể thiếu khoảng 825.000 chuyên gia trong mảng lĩnh vực này.

CMCN 4.0 có tiềm năng nâng cao mức thu nhập toàn cầu và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân trên toàn thế giới. Những người hưởng lợi nhiều nhất từ cuộc cách mạng này cho đến nay là những người tiêu dùng tiếp cận được với thế giới kỹ thuật số.

Công nghệ đã giúp tạo ra các sản phẩm và dịch vụ mới, mang lại hiệu quả và sự hài lòng cao, qua đó giúp cải thiện chất lượng sản phẩm, giúp người tiêu dùng tiếp cận sản phẩm với giá trị và mức giá phù hợp. Những thay đổi lớn về nhu cầu, sự tham gia và những hành vi mới của người tiêu dùng buộc các công ty phải điều chỉnh phương thức thiết kế, tiếp thị và phân phối sản phẩm, dịch vụ để tăng tính cạnh tranh.

Bên cạnh đó, đổi mới công nghệ cũng sẽ dẫn đến một sự thay đổi to lớn từ phía cung hàng hóa thông qua tiết giảm chi phí và tăng năng suất lao động. Chi phí giao thông vận tải và thông tin liên lạc sẽ giảm xuống, hậu cần và chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ trở nên hiệu quả hơn, các chi phí thương mại được giảm bớt. Tất cả những yếu tố kể trên sẽ giúp mở rộng thị trường và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

Tầm quan trọng của việc thiết lập chế độ bảo vệ an ninh mạng cũng như bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và bảo mật dữ liệu lớn hơn bao giờ hết. Để có thể thúc đẩy tăng trưởng kinh tế thông qua tăng doanh thu và năng suất thì CMCN 4.0 còn phụ thuộc rất lớn vào mạng lưới kết nối công nghệ và kỹ năng, trình độ của người lao động. Chỉ cần một lỗi nhỏ trong quá trình vận hành có thể gây gián đoạn đến toàn hệ thống và gây hậu quả lớn.

Tác động tới ngành Ngân hàng

Mô thức quản trị ở các ngân hàng trở nên hoàn thiện nhờ sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) trong cuộc CMCN 4.0. AI đang là trọng tâm phát triển của rất nhiều công ty công nghệ lớn trên thế giới và dần trở nên hoàn thiện, trong đó thậm chí về một số mặt nào đó có thể thông minh và chính xác hơn con người. Các ngân hàng có thể ứng dụng AI trong việc quản lý danh mục rủi ro, quản lý khách hàng và quản lý cơ sở dữ liệu. Với khả năng tự học hỏi và thích nghi, tiềm năng của AI là không giới hạn trong các ứng dụng.

Mô hình ngân hàng số hoạt động dựa trên nền tảng công nghệ thông qua các thiết bị số kết nối với các phần mềm máy tính qua môi trường mạng Internet trên thực tế đã, đang và sẽ làm thay đổi toàn bộ cấu trúc hệ thống của ngân hàng và cung cấp nhiều dịch vụ hiện đại của hệ thống ngân hàng. Những sản phẩm dịch vụ tài chính mới như M-POS, internet banking, mobile banking, công nghệ thẻ chip, ví điện tử… ngày càng phát triển mạnh tạo thuận lợi cho người dân trong việc sử dụng dịch vụ ngân hàng hiện đại và tiết kiệm chi phí giao dịch.

CMCN 4.0 sẽ tiếp tục làm thay đổi hoàn toàn kênh phân phối và các sản phẩm dịch vụ ngân hàng truyền thống. Trong khoảng 10 năm trở lại đây, sự xuất hiện của điện thoại thông minh đã thay đổi hoàn toàn cách con người giao tiếp và tương tác, kéo theo sự thay đổi trong kênh phân phối, mạng lưới bán hàng và cách thiết kế sản phẩm dịch vụ của các ngân hàng. Kênh bán hàng qua internet, mobilebanking, tablet banking, mạng xã hội, phát triển ngân hàng số và giao dịch không giấy tờ sẽ là xu thế phát triển mạnh.

Mạng máy tính đã kết nối các thị trường tài chính trên toàn cầu thành một thị trường thống nhất và hoạt động liên tục, khắc phục được trở ngại về không gian và thời gian, tiết giảm chi phí, tạo điều kiện cho các giao dịch ngân hàng quốc tế được tiến hành thuận lợi, nhanh chóng. Với hạ tầng viễn thông ngày càng phát triển, công việc chăm sóc khách hàng tại các ngân hàng theo phương thức từ xa qua video-call trở nên dễ dàng, thuận tiện. Trong tương lai không xa, công nghệ thực tế ảo và hình ảnh ba chiều sẽ có thể thay thế hoàn toàn cách giao tiếp của con người.

Khoa học phân tích và quản lý dữ liệu trong lĩnh vực ngân hàng ngày càng có nhiều thuận lợi, nhờ việc xây dựng được những trung tâm dữ liệu lớn. Việc thu thập, phân tích và xử lý dữ liệu lớn sẽ tạo ra những tri thức mới, hỗ trợ việc đưa ra quyết định phù hợp và nhanh hơn, giảm được chi phí và tạo lợi thế cạnh tranh.

Tuy nhiên, những tiến bộ về kỹ thuật công nghệ cũng gây ra nhiều khó khăn cho việc quản lý và giám sát hoạt động tiền tệ - ngân hàng. An ninh mạng trở nên vô cùng quan trọng trong hoạt động ngân hàng, do sự phát triển của hạ tầng viễn thông đặt ra những thách thức mới về bảo mật.

Với sự phát triển ngày càng tinh vi của công nghệ số và xu hướng chuyển dần sang điện toán đám mây, những lỗ hổng bảo mật cũng vì thế mà tăng theo, kéo theo những lo ngại ngày càng nghiêm trọng về rủi ro tấn công tin tặc. Theo đó, cơ chế kiểm soát rủi ro dựa trên các phương pháp tryền thống, cơ chế giám sát ngân hàng ở mỗi nước có thể không còn phù hợp.

Thị trường lao động trong lĩnh vực ngân hàng cũng sẽ có sự thay đổi, do việc ứng dụng những thành tựu của cuộc cách mạng này nên các ngân hàng giảm bớt số lượng nhân viên. Mặc dù vậy, nhu cầu về nguồn nhân lực chất lượng cao sẽ gia tăng (giỏi cả về chuyên môn nghiệp vụ ngân hàng và công nghệ thông tin). Hơn nữa, việc cạnh tranh thông qua mở rộng mạng lưới các chi nhánh ngân hàng sẽ dần chấm dứt, do chi phí hoạt động cao, thay vào đó là công nghệ ngân hàng hiện đại.

Những kỳ vọng của khách hàng, năng lực công nghệ, yêu cầu điều chỉnh, nhân khẩu học và khoa học kinh tế đang trở thành yêu cầu của sự thay đổi. Khách hàng thế hệ Y (Gen Y) - nhóm khách hàng trẻ sinh ra trong giai đoạn cuối 1980 - đầu 2000, chiếm hơn 25% tổng dân số toàn cầu và sẽ là động lực chính của tăng trưởng kinh tế toàn cầu từ tiêu dùng, dịch vụ tài chính, tiết kiệm, đầu tư... Gen Y sẽ trở thành phân khúc khách hàng quan trọng trong việc tìm kiếm lợi nhuận của ngân hàng trong giai đoạn mà CMCN 4.0 phát triển mạnh mẽ sắp tới.

Sự phát triển của đồng tiền điện tử không do các ngân hàng trung ương phát hành (với 3 loại nổi tiếng nhất là Bitcoin, Onecoin, Lifecoin) sẽ gây ảnh hưởng việc điều hành chính sách tiền tệ (CSTT). Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) cho rằng, mức độ hiệu quả của các công cụ CSTT có thể bị ảnh hưởng bởi sự chấp nhận rộng rãi tiền điện tử. Sự xuất hiện của đồng tiền này có thể tác động xấu tới các chỉ số tiền tệ trong mục tiêu ổn định giá cả.

Theo báo cáo nghiên cứu đưa ra vào tháng 2/2016 của PwC (một trong bốn công ty kiểm toán hàng đầu thế giới hiện nay), đến năm 2020-2025, ngân hàng truyền thống (kinh doanh chủ yếu dựa vào hoạt động huy động vốn và cho vay) có thể dần biến mất và quy mô của khu vực ngân hàng theo đó sẽ thu hẹp đáng kể.

CMCN 4.0 tạo điều kiện cho các doanh nghiệp công nghệ tài chính - FinTech ngày càng phát triển, tạo ra sự cạnh tranh lớn trong lĩnh vực ngân hàng và làm thay đổi mạnh mẽ ngành dịch vụ tài chính. Khảo sát của PwC cho thấy, ngành dịch vụ ngân hàng và thanh toán sẽ chịu nhiều áp lực nhất từ các công ty FinTech.

Những đại diện tham gia khảo sát đến từ lĩnh vực chuyển tiền và thanh toán dự đoán rằng, trong 5 năm tới, họ có thể để mất 28% thị phần của mình vào tay các FinTech, còn các ngân hàng cho rằng họ sẽ mất 24% thị phần. Trong khi đó, tỷ lệ này là 22% trong lĩnh vực quản lý tài sản và 21% trong lĩnh vực bảo hiểm.

PwC ước tính, trong vòng từ 3 đến 5 năm nữa, tổng mức đầu tư vào FinTech trên toàn cầu có thể vượt mức 150 tỷ USD và các định chế tài chính và công ty công nghệ sẽ giành giật nhau cơ hội cung cấp dịch vụ tài chính trên thị trường.

Thách thức đối với từng ngân hàng

Những tiến bộ từ cuộc CMCN 4.0 là bàn đạp giúp các ngân hàng trong nước phát triển và cạnh tranh với các ngân hàng tiên tiến trong khu vực và trên thế giới trong điều kiện nắm bắt, thích nghi và thay đổi kịp thời với xu thế công nghệ mới. Ảnh hưởng của CMCN 4.0 mà cụ thể là Internet di động, điện toán đám mây, lưu trữ dữ liệu quy mô lớn, Internet vạn vật sẽ giúp các ngân hàng trong nước định hình lại mô hình kinh doanh, quản trị, hướng tới việc xây dựng các ngân hàng kỹ thuật số thông minh trong tương lai. Tuy nhiên, các thách thức đặt ra là:

- Thách thức cho các ngân hàng trong việc thay đổi mô hình kinh doanh, mô hình quản trị: Các ngân hàng trong nước phải xem xét lại cách thức hoạt động kinh doanh của mình, có những điều chỉnh để phù hợp với xu hướng quản trị thông minh, mô hình ngân hàng di động, ngân hàng không giấy, ngân hàng số.

- Thách thức trong việc phát triển các kênh phân phối mới, các sản phẩm dịch vụ ngân hàng hiện đại, mang tính tích hợp cao. Trong một thế giới siêu kết nối với những tin nhắn trực tuyến, mạng xã hội, máy tính bảng cảm ứng đa điểm và hàng loạt công nghệ sinh học, số hóa khác, nhu cầu khách hàng có sự thay đổi rất lớn.

Sự tham gia của người tiêu dùng và những hành vi mới của người tiêu dùng buộc các ngân hàng phải điều chỉnh phương thức thiết kế, tiếp thị và phân phối sản phẩm và dịch vụ của mình. Dự báo, trong vòng 10 năm tới, phần lớn doanh thu của ngân hàng bán lẻ là nhờ vào web, điện thoại di động hay ứng dụng trên máy tính bảng. Do đó, nếu các ngân hàng trong nước không nắm bắt và thay đổi theo xu thế, cải thiện khả năng ứng dụng trên điện thoại di động của các tiện ích dịch vụ, phát triển mạnh các hỗ trợ dịch vụ qua internet thì việc khách hàng tiếp tục sử dụng và gắn bó lâu dài với ngân hàng là rất khó khăn. Điều các ngân hàng trong nước cần chú trọng là tối đa hóa trải nghiệm khách hàng dựa trên việc nắm bắt và hiểu rõ xu hướng trên.

- Thách thức trong xu hướng giảm dần vai trò của các chi nhánh. Các chi nhánh không còn đóng vai trò quan trọng và cũng sẽ không phải là kênh phân phối mang lại nhiều lợi nhuận nhất trong tương lai.

- Thách thức do hạn chế về nguồn lực tài chính trong đầu tư công nghệ, thiếu trung tâm dữ liệu dự phòng: Việc đầu tư cho hạ tầng công nghệ của một số ngân hàng còn khá hạn chế do chi phí cho phát triển và thực thi cao. Điều này tác động không nhỏ đến vấn đề an ninh công nghệ thông tin trong bối cảnh công nghệ phát triển ngày càng tiên tiến và tinh vi, dễ dẫn đến nguy cơ mất quyền kiểm soát hệ thống của các ngân hàng. Nhà nước có thể đứng ra hỗ trợ các ngân hàng thông qua việc xây dựng một trung tâm dịch vụ công cung ứng hạ tầng cơ sở dữ liệu dự phòng.

- Thách thức chung cho toàn hệ thống ngân hàng về bảo mật thông tin và an ninh mạng tài chính quốc gia, về các loại tội phạm công nghệ cao, cũng như thách thức về trình độ, năng lực, số lượng và chất lượng đội ngũ cán bộ công nghệ thông tin.

Cuộc CMCN 4.0 đang đem đến những thay đổi lớn trong nền kinh tế và lĩnh vực ngân hàng với tốc độ biến đổi nhanh chóng, phạm vi ảnh hưởng lớn, tác động sâu sắc đến các chính phủ, doanh nghiệp và người dân, đem đến cả về cơ hội cũng như thách thức. Trong bối cảnh như vậy, để vượt qua những thách thức của sự thay đổi, các ngân hàng ngày nay phải nhanh chóng đổi mới, cụ thể là: Các ngân hàng phải tiếp tục thích ứng với những thay đổi; Thay đổi văn hóa kinh doanh; Nghiên cứu xây dựng thương hiệu và nâng cao uy tín; Khẳng định vị trí quan trọng của ngân hàng trong việc phát triển các dịch vụ ngân hàng để tồn tại và phát triển bền vững.     

Tài liệu tham khảo:

1. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, 2016: Báo cáo đánh giá tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và một số định hướng hoạt động của ngành Ngân hàng Việt Nam, Kỷ yếu hội thảo OECD (2016);

2. PwC. (2016), Khảo sát “Những ranh giới bị xóa nhòa: Các FinTech đang định hình ngành dịch vụ tài chính như thế nào”;

3. Tô, H.V., Vũ, X.T. (2016), Ngành Ngân hàng trước tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Tạp chí Ngân hàng số 15/2016;

4. Schwab, K. (2016), The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond/;

5. WEF. (2016), The Future of Jobs: Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth Industrial Revolution. http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs.pdf.