Bài viết đánh giá thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt trong thương mại điện tử tại Việt Nam, qua đó đề xuất giải pháp đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt trong thương mại điện tử trong thời gian tới.

Thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt trong thương mại điện tử

Trong 5 năm qua, thị trường thương mại điện tử (TMĐT) Việt Nam liên tục tăng trưởng với tốc độ tăng trung bình trên 25%/năm. Doanh thu TMĐT B2C tại Việt Nam năm 2019 vào khoảng 10,8 tỷ USD, đạt tỷ trọng 4,9% so với tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng trên cả nước. Lượng người Việt tham gia mua sắm trực tuyến tăng trưởng qua từng năm.

Năm 2019, có khoảng 44,8 triệu người tham gia mua sắm trực tuyến. Năm 2020, theo Cục TMĐT và kinh tế số (Bộ Công Thương), TMĐT Việt Nam tăng 18% - mức cao nhất trong khu vực. Quy mô thị trường đạt 11,8 tỷ USD, chiếm khoảng 5,5% tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả nước.

Việt Nam cũng là nước duy nhất trong khu vực Đông Nam Á có tăng trưởng TMĐT hai con số. Quý I/2021, tỷ lệ tăng trưởng của tổng giá trị giao dịch TMĐT tăng 5,5 lần so với quý IV/2020. Trong đó, 85% người tiêu dùng sử dụng các ứng dụng TMĐT trên điện thoại thông minh để mua sắm hàng hóa và dịch vụ ít nhất 01 lần/tuần và 44% người tiêu dùng lần đầu tiên mua sắm qua các kênh mạng xã hội kể từ khi đại dịch Covid-19 lan rộng.

Trước sự phát triển của TMĐT, hình thức thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) khi mua sắm trực tuyến cũng có những dấu hiệu khởi sắc. Theo Ngân hàng Nhà nước, so với cùng kỳ năm 2020, 3 tháng đầu năm 2021, giao dịch qua internet tăng 55,9% về số lượng, với 156,2 triệu món và 28,4% về giá trị, với 8,1 triệu tỷ đồng. Giao dịch qua kênh điện thoại di động tăng tương ứng 78% về số lượng, đạt 395,05 triệu món, với giá trị hơn 4,6 triệu tỷ đồng (tăng 103% về giá trị).

Ghi nhận từ các trang TMĐT, Shopee cho biết, nhận thấy người dùng đang ngày càng sử dụng phương thức TTKDTM nhiều hơn, điển hình như sử dụng ví AirPay để chi trả cho các hoạt động mua hàng trên Shopee. Đồng thời, các sàn TMĐT cũng đang tích cực tung ra nhiều chương trình ưu đãi, khuyến mãi cho giao dịch thanh toán online, vì vậy thu hút được nhiều khách hàng hơn. Bên cạnh đó, một số sàn TMĐT còn bắt tay với các ngân hàng để giới thiệu ra thị trường sản phẩm thẻ tín dụng đồng thương hiệu như: Tiki ra mắt thẻ tín dụng liên kết Sacombank Tiki Platinum vào tháng 5/2020. Hay mới đây, Shopee đã hợp tác với VPBank và Visa ra mắt thẻ tín dụng VPBank-Shopee.

Tuy có nhiều nỗ lực để phát triển từ phía ngân hàng và các sàn TMĐT, nhưng thực tế cho thấy, tỷ lệ TTKDTM khi mua hàng online vẫn còn khiêm tốn. Cụ thể, theo thống kê, hình thức thanh toán trực tiếp khi nhận hàng (COD) vẫn là phương thức thanh toán chủ yếu nhất, chiếm 86%, thanh toán thẻ ATM nội địa chiếm 39%, thẻ tín dụng, thẻ ghi nợ 17%, ví điện tử 18%... Lý là do thói quen dùng tiền mặt đã ăn sâu vào tiềm thức của người dân, phương thức này tạo ra cảm giác an toàn hơn, phòng tránh được các rủi ro mất hàng, hàng lỗi hay không nhận được hàng đúng chất lượng từ người bán.

Ngoài ra, tâm lý e ngại khi tiếp cận với công nghệ thanh toán mới, cũng như lo ngại về việc lộ thông tin cá nhân và chi phí khi sử dụng các phương thức thanh toán điện tử nên việc triển khai TTKDTM còn gặp nhiều khó khăn. Trong khi thanh toán bằng tiền mặt chỉ mất vài giây với mỗi giao dịch thì thanh toán điện tử tốn nhiều thời gian hơn, phải khai báo mã xác thực, xác nhận chuyển tiền và các thao tác cần độ chính xác tuyệt đối.

Tại Việt Nam, chưa có nhiều văn bản hướng dẫn cũng như luật pháp quy định về thanh toán điện tử. Vì vậy, khi xảy ra các rủi ro như bị đánh cắp thông tin thẻ, bị lừa tiền qua thanh toán điện tử hoặc bị thất thoát tiền... khách hàng, cũng như các doanh nghiệp còn khá lúng túng trong việc phản ứng nhanh và giải quyết các rủi ro. Đây là một trong những nguyên nhân khiến thanh toán điện tử còn hạn chế tại Việt Nam.

Bên cạnh đó, trình độ phát triển kinh tế-xã hội tại nhiều nơi còn thấp. Mặc dù, tốc độ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam trong những năm gần đây khá cao và ổn định khoảng 7%/năm, đời sống người dân ngày càng được cải thiện. Tuy nhiên, tại nhiều địa phương, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, miền núi, khi công nghệ thông tin và khoa học kỹ thuật còn khá hạn chế thì việc thanh toán điện tử còn mới mẻ và xa lạ. Hiện nay, có khoảng 30% dân số Việt Nam có tài khoản ngân hàng, 70% số người chưa có tài khoản tập trung ở các vùng thôn quê, vùng sâu, vùng xa. Đây là thực tế cần có giải pháp khắc phục, vì có tài khoản ngân hàng thì mới có thể sử dụng được phương thức TTKDTM.

Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát và lây lan như hiện nay, Tổ chức Y tế Thế giới cảnh báo về nguy cơ lây nhiễm từ tiền mặt là rất lớn, khuyên người dân nên chuyển sang các dạng thức thanh toán điện tử. Theo các chuyên gia tài chính, trong bối cảnh dịch bệnh diễn biến phức tạp như hiện nay, đây là lúc người dân tăng cường sử dụng thanh toán điện tử thay vì thói quen dùng tiền mặt. Từ đó, sẽ góp phần thúc đẩy phát triển hoạt động TMĐT tại Việt Nam.

Xu hướng phát triển thanh toán không dùng tiền mặt trong thương mại điện tử tại Việt Nam

Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia có mức tăng trưởng TMĐT nhanh nhất thế giới, với tốc độ 35% mỗi năm, gấp 2,5 lần so với Nhật Bản. Người tiêu dùng và đặc biệt là giới trẻ, đã gắn chặt với các thiết bị di động, mạng xã hội và đặc biệt thích nghi với việc mua hàng trực tuyến.

Theo Quyết định số 645/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT quốc gia giai đoạn 2021-2025, kế hoạch đến năm 2025, về quy mô thị trường TMĐT, 55% dân số tham gia mua sắm trực tuyến, với giá trị mua hàng hóa và dịch vụ trực tuyến đạt trung bình 600 USD/người/năm; doanh số TMĐT của mô hình TMĐT B2C (tính cho cả hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng trực tuyến) tăng 25%/năm, đạt 35 tỷ USD, chiếm 10% so với tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả nước.

Thị trường TMĐT Việt Nam trong thời gian qua đã ghi nhận sự tham gia sâu rộng hơn và ganh đua mạnh mẽ của các doanh nghiệp nước ngoài như: SBI Holdings của Nhật Bản đã đầu tư thêm vào Sendo 51 triệu USD đầu năm 2018; Alibaba đầu tư thêm 2 tỷ USD vào Lazada Đông Nam Á và SEA tăng thêm 1.200 tỷ đồng (tương đương 50 triệu USD) vốn điều lệ cho Shopee Việt Nam. Cùng với đó, các doanh nghiệp trong nước cũng đang tập trung đầu tư phát triển ứng dụng công nghệ trong hoạt động kinh doanh, tạo ra cuộc cạnh tranh ngày càng sôi động trên thị trường.

Các mặt hàng được mua sắm chủ yếu là thời trang, IT và mỹ phẩm. Một trong những nguyên nhân tác động là do ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19 khiến người tiêu dùng hạn chế đến nơi công cộng mua sắm. Thay vào đó, mua sắm online là hình thức được nhiều người tiêu dùng chọn lựa hơn. Xu hướng này dự kiến còn kéo dài, đặc biệt là sau khi chính quyền các địa phương vận động nên tránh tiếp xúc đám đông, thay vào đó là mua sắm hàng trực tuyến để hạn chế tối đa sự lây lan của dịch bệnh.

Thanh toán không dùng tiền mặt là xu hướng tất yếu

Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, sự hội nhập nhanh chóng của nền kinh tế, những hình thức TTKDTM đang dần phổ biến hơn tại Việt Nam. Xã hội không tiền mặt là xu hướng mang tính toàn cầu. Mục tiêu của Việt Nam trong 3 năm tới, sẽ điều chỉnh để tiền mặt chỉ xuất hiện ở mức thấp hơn 10% trên tổng phương diện thanh toán. Với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ, sự hội nhập nhanh chóng của nền kinh tế, những hình thức thanh toán hiện đại thay thế cho việc dùng tiền mặt sẽ sớm trở nên phổ biến tại Việt Nam.

Cơ sở hạ tầng về thanh toán không dùng tiền mặt đang hoàn thiện

Theo số liệu từ Ngân hàng Nhà nước, số lượng thẻ ngân hàng phát hành đang tăng lên nhanh, giá trị giao dịch thẻ tăng trưởng liên tục và ổn định. Hầu hết các ngân hàng đã tích hợp nhiều tính năng, ứng dụng thanh toán trực tuyến trực tiếp các dịch vụ như: tiền điện, tiền nước, bảo hiểm, phí viễn thông, giao thông, mua hàng trực tuyến.

Theo xu hướng phát triển của thị trường, hơn 79 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán triển khai dịch vụ thanh toán qua internet và 44 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động. Có thể thấy, cơ sở hạ tầng đáp ứng cho việc TTKDTM đang dần hoàn thiện để đảm bảo các hoạt động thanh toán an toàn, thông suốt và nhanh chóng.

Theo Kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT quốc gia giai đoạn 2021-2025, về hạ tầng các dịch vụ phụ trợ cho TMĐT, TTKDTM trong TMĐT đạt 50%, trong đó thanh toán thực hiện qua các tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán chiếm 80%; chi phí trung bình cho chuyển phát và hoàn tất đơn hàng chặng cuối chiếm 10% giá thành sản phẩm trong TMĐT; 70% các giao dịch mua hàng trên website/ứng dụng TMĐT có hóa đơn điện tử; xây dựng và đưa vào vận hành cơ sở dữ liệu dùng chung về TMĐT.

Giải pháp thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt trong thương mại điện tử

Không thể phủ nhận những lợi ích to lớn của phát triển TTKDTM đối với toàn bộ nền kinh tế cũng như với hệ thống ngân hàng và với từng người dân. Khi TTKDTM được khuyến khích khuyên dùng trong bối cảnh dịch bệnh và trở thành xu hướng thanh toán chủ yếu trong xã hội, đem lại nhiều lợi ích để thúc đẩy nền kinh tế phát triển bền vững, tạo sự minh bạch trong các khoản chi tiêu và giao dịch, giúp dòng chảy tiền tệ được lưu thông rõ ràng hơn. Đây là những nỗ lực của hệ thống ngân hàng Việt Nam trong phát triển TTKDTM thời gian qua, song tốc độ phát triển của TTKDTM vẫn chưa thực sự như mong muốn. Nhằm thúc đẩy TTKDTM trong TMĐT, thời gian tới cần chú trọng các giải pháp sau:

Thứ nhất, thay đổi thói quen, nhận thức của người dân trong việc nhìn nhận tiền mặt là một công cụ được ưa chuộng trong thanh toán và từ lâu đã trở thành thói quen khó thay đổi của người tiêu dùng và nhiều doanh nghiệp.

Muốn phát triển TTKDTM trước hết phải triển khai nhiều hoạt động truyền thông, tuyên truyền một cách cụ thể về các hình thức TTKDTM hiện nay, phổ biến kiến thức về các sản phẩm, dịch vụ thanh toán, kỹ năng thực hiện giao dịch thanh toán... Đồng thời, đảm bảo an ninh, an toàn, bảo mật, tường minh về chính sách phí, cơ cấu phí, các loại phí sẽ khiến khách hàng hiểu biết đầy đủ hơn, nắm được ưu nhược điểm của từng hình thức, cảm thấy an toàn, thuận tiện và thoải mái hơn khi sử dụng dịch vụ TTKDTM, từ đó sẽ nảy sinh nhu cầu sử dụng.

Hình thức truyền thông cần được thực hiện đa dạng, phong phú, ứng dụng công nghệ hiện đại. Các chương trình phù hợp với thói quen, văn hóa vùng miền, các thông điệp dễ hiểu, gần gũi với các đối tượng vùng sâu vùng xa, tạo ấn tượng, thu hút công chúng, đặc biệt những người yếu thế trong xã hội như phụ nữ, người nghèo để thay đổi nhận thức, thói quen và hành vi của người tiêu dùng sử dụng dịch vụ tài chính.

Thứ hai, quản lý chặt chẽ chất lượng hàng hóa trong TMĐT. Thanh toán điện tử là hình thức thanh toán tiện lợi, người tiêu dùng chỉ cần cung cấp chính xác thông tin tài khoản thanh toán ngân hàng, đia chỉ giao hàng và sản phẩm cần mua là có thể mua hàng một cách nhanh gọn, không mất nhiều thời gian như cách truyền thống. Tuy nhiên, để phát triển TTKDTM, đòi hỏi việc quản lý chất lượng hàng hóa trên các sàn TMĐT phải chặt chẽ, kiên quyết kiểm tra, xử lý những sàn TMĐT bán hàng giả, hàng nhái không rõ nguồn gốc, tạo niềm tin và bảo vệ quyền lợi cho người tiêu dùng. Nếu doanh nghiệp nào khắc phục được những nhược điểm này thì sẽ có lợi thế trên hoạt động TMĐT.

Thứ ba, hiện đại hoá công nghệ và các hệ thống thanh toán. Xây dựng một hệ thống thanh toán hiện đại là mục tiêu dài hạn của ngành Ngân hàng Việt Nam. Hiện đại hoá hệ thống thanh toán điện tử của ngân hàng sẽ giúp ngân hàng xây dựng được kết cấu hạ tầng hiện đại để cung cấp các sản phẩm dịch vụ đa dạng, ngày càng thoả mãn tốt hơn các nhu cầu của khách hàng, giảm chi phí vận hành, tăng cường hiệu quả quản lý và tăng hiệu quả kinh doanh.

Thúc đẩy hạ tầng hệ thống bù trừ điện tử phát triển là nền tảng thanh toán số tiếp cận mở, kết nối liên thông các ngân hàng, tổ chức trung gian thanh toán; Thúc đẩy hợp tác các ngân hàng thương mại, các tổ chức trung gian thanh toán áp dụng. Xây dựng chiến lược ngân hàng số, chiến lược hệ thống thanh toán coi trọng vai trò hợp tác ngân hàng-trung gian thanh toán, tận dụng nền tảng số, hệ sinh thái số do các trung tâm thanh toán tham gia, phát triển.

Bên cạnh đó, các ngân hàng, cổng thanh toán và nhà mạng cần tạo điều kiện và có chính sách hỗ trợ thiết thực cho người tiêu dùng khi thanh toán online; đồng thời, tạo dựng cơ sở dữ liệu dùng chung để giảm thiểu rủi ro cho khách hàng. Hiện nay, ở Việt Nam đã có gần 45 triệu người tham gia mua sắm trực tuyến. Chính phủ đặt mục tiêu đến năm 2025 sẽ có 55% dân số tham gia mua sắm trực tuyến, doanh số đạt khoảng 35 tỷ USD. Mục tiêu này hoàn toàn khả thi nếu có được sự vào cuộc mạnh mẽ của Chính phủ, cùng các bộ, ngành và doanh nghiệp.

Thứ tư, hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và cơ chế giám sát trong TTKDTM. Thực tiễn phát triển nhanh và mạnh các hoạt động TTKDTM đặt ra các yêu cầu về cơ sở pháp lý điều chỉnh các hoạt động, dịch vụ thanh toán mới. Trong đó, không chỉ là hệ thống các văn bản pháp quy liên quan đến các hoạt động thanh toán nói chung trong nền kinh tế, cả thanh toán bằng tiền mặt và TTKDTM mà cần tạo lập một môi trường cạnh tranh công bằng, bảo đảm khả năng tiếp cận thị trường và tiếp cận dịch vụ đối với các chủ thể có chức năng tương tự như nhau. Đồng thời, hình thành cơ chế bảo vệ khách hàng hữu hiệu và bảo đảm quy trình giải quyết tranh chấp hiệu quả và khách quan. Phân định rõ quyền hạn, trách nhiệm của các chủ thể tham gia hoạt động thanh toán, trên cơ sở đó, kiểm soát rủi ro pháp lý thích hợp và đảm bảo phù hợp với các chuẩn mực, thông lệ quốc tế được các định chế tài chính, tiền tệ quốc tế khuyến nghị hoặc được áp dụng chung ở nhiều quốc gia trên thế giới.

Xây dựng nghị định về cơ chế thử nghiệm có kiểm soát hoạt động công nghệ tài chính trong lĩnh vực ngân hàng, ban hành thông tư hướng dẫn việc mở tài khoản thanh toán với định danh, xác thực khách hàng bằng phương thức điện tử. Cùng với đó, tiếp tục hoàn thiện, nâng cấp hạ tầng thanh toán quốc gia, hạ tầng Hệ thống thanh toán bù trừ tự động phục vụ các giao dịch bán lẻ theo hướng cung ứng dịch vụ thanh toán online, xử lý tức thời, dịch vụ 24/7 cho mọi đối tượng và người dân.

Bên cạnh đó, đẩy mạnh thanh toán thẻ, thúc đẩy việc chuyển đổi thẻ chip, tạo thuận lợi cho việc kết nối với các ngành, lĩnh vực khác để cung ứng đa dạng sản phẩm dịch vụ thanh toán tiện ích, thanh toán phi tiếp xúc và góp phần nâng cao tính an toàn, bảo mật trong hoạt động thanh toán thẻ.

Từ góc độ doanh nghiệp và người tiêu dùng thì TMĐT, thanh toán trực tuyến sẽ là xu hướng tiêu dùng trong tương lai, do vậy doanh nghiệp cần đầu tư nguồn lực tương xứng cho việc phát triển TMĐT. Ví dụ: các sàn TMĐT nên chú trọng đẩy mạnh hợp tác với các ngân hàng để xây dựng các chương trình ưu đãi, nhất là hoàn tiền, nhằm hướng khách hàng thanh toán trực tuyến trên sàn nhiều hơn.

TTKDTM không chỉ đem lại lợi ích cho người tiêu dùng mà còn giúp hạn chế lượng lớn tiền mặt lưu thông trên thị trường. Thúc đẩy TTKDTM là xu hướng phát triển tất yếu trong bối cảnh của Cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra tác động đa chiều, vừa mang lại tiện ích cho người dân, vừa tạo đà tăng trưởng kinh tế và hỗ trợ thực hiện chiến lược tài chính toàn diện thông qua phổ cập dịch vụ tài chính - ngân hàng.     

Tài liệu tham khảo:

1.Chính phủ (2020), Quyết định số 645/QĐ-TTg về Phê duyệt kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2021–2025;

2.Ngân hàng Nhà nước (2019), Báo cáo kết quả 2 năm thực hiện Đề án Thanh toán không dùng tiền mặt;

3.Giang Khôi (2019), Ngân hàng Nhà nước đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt, https://www.nhandan.com.vn/chungkhoan/tai-chinh/item/41289602-nhnn-day-manh-thanh-toan-khong-dung-tien-mat.html;

4.Nguyễn Thị Kim Nhung (2019), Phát triển thanh toán không dùng tiền mặt các dịch vụ công qua ngân hàng thương mại, http://tapchinganhang.gov.vn/phat-trien-thanh-toan-khong-dung-tien-mat-cac-dich-vu-cong-qua-ngan-hang-thuong-mai.htm;

5.Vietnam IT Landscape 2019-2020;

6.https://topdev.vn/VietnamITLandscape2019_ByTopDev.pdf;

7.https://topdev.vn/page/bao-cao-it-viet-nam.

(*) ThS. Bùi Lan Phương – Trường Đại học Thương mại.

(**) Bài đăng trên Tạp chí Tài chính kỳ 2 tháng 5/2021.