Kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam
Kinh tế tuần hoàn hứa hẹn giúp ngành du lịch sử dụng hiệu quả tài nguyên, giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường, phù hợp với xu thế phát triển của thế giới. Đối với Việt Nam, đây thực sự là định hướng giàu tiềm năng, đầy đủ tiền đề, điều kiện khả quan để triển khai hiệu quả, bền vững.
Sự cần thiết ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững
Kinh tế tuần hoàn và du lịch bền vững được đề cập khá lâu tại Việt Nam. Gần đây, khái niệm kinh tế tuần hoàn được nhắc đến nhiều hơn trong nhiều lĩnh vực, trong đó có du lịch. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội thời gian qua cho thấy, phát triển gắn với kinh tế tuần hoàn là hướng đi cần thiết để bảo đảm hạn chế các tác động tiêu cực về môi trường đang ngày càng gia tăng và tăng hiệu quả các hoạt động kinh tế, và phát triển kinh tế tuần hoàn trong hoạt động du lịch cũng nhằm vào các mục tiêu ấy.
Việt Nam là quốc gia đang phát triển, đối mặt với vấn đề suy giảm tài nguyên và gia tăng chất thải từ sản xuất và sinh hoạt. Các hoạt động sản xuất và đời sống người dân tạo ra một lượng rác thải khổng lồ khiến Việt Nam thuộc nhóm 20 quốc gia có lượng rác thải cao nhất thế giới và cao hơn mức trung bình của thế giới, “mỗi năm tại Việt Nam có khoảng 1,8 triệu tấn rác thải nhựa thải ra môi trường, 0,28 triệu đến 0,73 triệu tấn trong số đó bị thải ra biển - nhưng chỉ 27% trong số đó được tái chế, tận dụng bởi các cơ sở, doanh nghiệp”(1). Hiện nay, tại nhiều khu vực nông thôn, vấn đề xử lý chất thải sinh hoạt và chất thải từ sản xuất nông nghiệp dù được quan tâm, nhưng vẫn chưa đáp ứng nhu cầu thực tế và chưa bảo đảm các yếu tố về môi trường. Tại các đô thị, dù rác thải được thu gom tốt hơn so với khu vực nông thôn, nhưng lượng rác thải tăng nhanh chóng (dự kiến năm 2025 khoảng 22 triệu tấn). Trong khi đó, các phương pháp xử lý như, chôn, lấp, đốt không bảo đảm công suất xử lý và tính an toàn cho môi trường. Cùng với đó, nhận thức của người dân về việc xử lý đúng cách, tái chế và giảm thiểu rác thải chưa được phổ biến. Vì vậy, tối ưu hóa sử dụng tài nguyên và giảm thiểu rác thải là vấn đề cấp bách và bảo đảm nền kinh tế phát triển bền vững và kinh tế tuần hoàn sẽ là giải pháp tiềm năng để giải quyết vấn đề này.
Trong bối cảnh của ngành du lịch, hoạt động du lịch tạo ra nhiều chất thải hơn cả so với mặt bằng chung của hoạt động sản xuất và sinh hoạt, đây là điều đáng lo ngại bên cạnh những tác động tiêu cực khác của hoạt động kinh tế này. Theo Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc (UNDP) (2019), du lịch thải ra khoảng 5% tổng lượng rác thải toàn cầu, tương đương với khoảng 330 triệu tấn rác mỗi năm. Tại Việt Nam, lượng rác thải do du lịch tạo ra sẽ tiếp tục gia tăng và dự kiến khoảng 14,5 triệu tấn vào năm 2030(2). Khi đi du lịch, khách du lịch hiện nay vẫn sử dụng rất nhiều vật dụng bằng nhựa, trung bình, mỗi khách du lịch thải ra môi trường từ 5 - 10 túi ni-lông, 2 - 4 vỏ chai nhựa, hộp nhựa và các vật dụng cá nhân bằng nhựa dùng một lần khác mỗi ngày.
Việc quản lý rác thải ở các khu du lịch và địa phương du lịch ở Việt Nam vẫn chưa hiệu quả và đang gặp nhiều thách thức khi không thể quản lý hành động xả rác và sử dụng lãng phí tài nguyên của khách du lịch. Nhận thức của doanh nghiệp có liên quan đến hoạt động du lịch và chính quyền địa phương về kinh tế tuần hoàn trong du lịch còn chưa được rõ nét. Các vấn đề về môi trường và xử lý rác thải do du lịch tạo ra có thể được quan tâm, nhưng bản chất của ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong du lịch dường như còn khá mơ hồ ở số đông. Vì lợi ích kinh tế, có thể khiến doanh nghiệp chưa hào hứng ứng dụng kinh tế tuần hoàn, trong khi đó, nhu cầu du lịch giá rẻ vẫn chiếm chủ đạo thay vì du lịch bền vững và du lịch có gắn với kinh tế tuần hoàn. Bên cạnh đó, cách ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong du lịch đôi khi mang tính hình thức và tốn kém, việc sử dụng những giải pháp tuần hoàn không phù hợp khiến các bên liên quan cảm thấy chưa hứng thú với việc ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong hoạt động của mình. Hơn thế nữa, khách du lịch phần lớn chưa ý thức được trách nhiệm môi trường với cộng đồng nơi họ đến du lịch mà đa số chỉ đến sử dụng các sản phẩm du lịch một cách thoải mái, không tiết kiệm tài nguyên và tăng lượng rác thải.
Thực trạng trên đòi hỏi việc ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong hoạt động sản xuất kinh tế nói chung và trong lĩnh vực du lịch nói riêng ngày càng cấp bách. Ứng dụng kinh tế tuần hoàn giúp giảm thiểu rác thải thông qua việc tối ưu hóa sử dụng tài nguyên và tối ưu tái chế rác thải, từ đó giảm lượng rác thải cần xử lý, bảo vệ các yếu tố của môi trường, nâng cao hiệu quả sản xuất. Vì vậy, việc ứng dụng kinh tế tuần hoàn có thể giúp giảm thiểu tác động của du lịch đến môi trường. Bên cạnh đó, kinh tế tuần hoàn có thể giúp tăng cường khả năng cạnh tranh của sản phẩm du lịch bằng cách sử dụng nguồn lực và năng lượng hiệu quả hơn, điều này có thể giúp tăng giá trị của sản phẩm du lịch và tạo ra lợi ích kinh tế cho cộng đồng địa phương. Kinh tế tuần hoàn có thể giúp tăng cường khả năng thích ứng của cộng đồng địa phương trước những thách thức kinh tế và môi trường cũng như giúp nâng cao nhận thức của khách du lịch về môi trường, giảm thiểu chi phí cho du lịch cũng như tạo ra trào lưu du lịch bền vững, du lịch xanh, du lịch hướng đến môi trường.
Phát triển du lịch gắn với kinh tế tuần hoàn được nhiều quốc gia trên thế giới thực hiện thành công và mang lại hiệu quả tích cực cho nền kinh tế và môi trường. Ví dụ, Hà Lan là một trong những quốc gia tiên phong trong việc áp dụng kinh tế tuần hoàn trong ngành du lịch. Thành phố Am-xtéc-đam của Hà Lan đã thiết lập một hệ thống quản lý rác thải hiệu quả bằng cách tách biệt rác hữu cơ và rác không hữu cơ, sử dụng kỹ thuật tái chế để xử lý rác thải. Thụy Điển cũng là một quốc gia tương tự. Khách sạn và nhà hàng tại Thụy Điển đều sử dụng các vật liệu tái chế và thực hiện hoạt động tái chế để giảm lượng rác thải. Đức là một trong những quốc gia có tiêu chuẩn về quản lý rác thải nghiêm ngặt nhất trên thế giới, trong ngành du lịch, khách sạn và nhà hàng thường sử dụng vật liệu tái chế và thực hiện hoạt động tái chế để giảm lượng rác thải.
Kinh tế tuần hoàn - định hướng chiến lược và xuyên suốt tại Việt Nam
Kinh tế tuần hoàn và phát triển bền vững có mục tiêu chung là bảo đảm sự bền vững của hệ thống kinh tế và môi trường. Kinh tế tuần hoàn có thể đóng góp vào phát triển bền vững bằng cách giảm thiểu lãng phí tài nguyên, tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên, giảm tác động đến môi trường và tạo ra các giá trị kinh tế mới. Tuy nhiên, để đạt được phát triển bền vững, cần có một chiến lược toàn diện và hệ thống chính sách hỗ trợ, bao gồm các biện pháp pháp lý, kinh tế, môi trường và xã hội để bảo đảm rằng kinh tế và môi trường được phát triển một cách cân bằng và bền vững.
Thời gian qua, Chính phủ Việt Nam có nhiều chính sách và kế hoạch định hướng phát triển kinh tế tuần hoàn nhằm giảm thiểu tác động của chất thải đến môi trường. Các hoạt động và chính sách này bao gồm việc phát triển công nghệ tái chế, khuyến khích tái sử dụng sản phẩm, đầu tư hệ thống xử lý chất thải hiệu quả, và tăng cường quản lý chất thải từ nguồn gốc. Việt Nam đã cam kết tham gia vào các điều ước quốc tế về môi trường, như Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu và Hiệp định Basel về quản lý chất thải nguy hiểm.
Nhiều nội dung của kinh tế tuần hoàn được đề cập trong các chỉ đạo của Đảng(3). Trên cơ sở chủ trương của Đảng, Quốc hội và Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để bảo đảm định hướng về môi trường, trong đó có kinh tế tuần hoàn(4)... Đặc biệt, việc ban hành Quyết định số 687/QĐ-TTg, ngày 7/6/2022, của Thủ tướng Chính phủ, “Phê duyệt Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam” đã khẳng định kinh tế tuần hoàn là một chính sách lớn, có tính chiến lược và xuyên suốt tại Việt Nam.
Đề án trên xác định mục tiêu chung của phát triển kinh tế tuần hoàn như sau: Phát triển kinh tế tuần hoàn nhằm tạo động lực cho đổi mới sáng tạo và cải thiện năng suất lao động, góp phần thúc đẩy tăng trưởng xanh gắn với cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng tăng cường hiệu quả, tính gắn kết tuần hoàn giữa các doanh nghiệp và ngành kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh và khả năng chống chịu của doanh nghiệp và chuỗi cung ứng trước các cú sốc từ bên ngoài, nhằm góp phần đạt được thịnh vượng về kinh tế, bền vững về môi trường và công bằng về xã hội; hướng tới nền kinh tế xanh, trung hòa các-bon và đóng góp vào mục tiêu hạn chế sự gia tăng nhiệt độ toàn cầu.
Để triển khai đề án, Chính phủ và các địa phương cần có những bước thực hiện tiếp theo, nhất là các giải pháp hỗ trợ doanh nghiệp tham gia ứng dụng kinh tế tuần hoàn và giải pháp về các mô hình thí điểm. Điều 139, Nghị định số 08/2022/NĐ-CP, ngày 10/1/2022, của Chính phủ, “Quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường” đã chỉ ra các định hướng, giải pháp thực hiện kinh tế tuần hoàn, bao gồm tuyên truyền, giáo dục, đào tạo, tập huấn, phổ biến kiến thức, pháp luật; phát triển khoa học và công nghệ; phát triển nguồn nhân lực; phát triển hạ tầng kỹ thuật; kết nối, chia sẻ thông tin, dữ liệu; huy động các nguồn vốn; hợp tác quốc tế và các giải pháp khác. Cũng tại văn bản này, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch được quy định có trách nhiệm tổ chức thực hiện quy định về bảo vệ môi trường trong hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch; phát triển cơ sở lưu trú du lịch và dịch vụ du lịch thân thiện môi trường.
Đối với du lịch bền vững, một số văn bản của Trung ương đã định hướng chính sách này từ khá lâu và trở thành quan điểm xuyên suốt của phát triển du lịch Việt Nam: Ngày 16/1/2017, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 08-NQ/TW, “Về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn”, trong đó nhấn mạnh đến quan điểm phát triển du lịch bền vững; Luật Du lịch Việt Nam năm 2017 quy định về quản lý, bảo vệ và phát triển ngành du lịch, trong đó bao gồm cả các biện pháp để thúc đẩy du lịch bền vững; Kế hoạch hành động quốc gia về du lịch bền vững đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030 nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển du lịch bền vững và đề xuất các biện pháp để đạt được mục tiêu này; Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2030 nhấn mạnh: Phát triển du lịch bền vững, thực sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, tạo động lực thúc đẩy sự phát triển các ngành và lĩnh vực khác, góp phần hình thành cơ cấu kinh tế hiện đại.
Tuy vậy, văn bản cũng chưa đề cập kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực du lịch như một giải pháp phát triển du lịch bền vững. Trong thời gian tới, các cơ quan quản lý nhà nước về du lịch cũng cần có những kế hoạch cụ thể về phát triển du lịch gắn với kinh tế tuần hoàn nhằm cụ thể hóa các nội dung của Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam trong lĩnh vực du lịch vì các mục tiêu môi trường và hiệu quả kinh doanh.
Một số giải pháp ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam
Để phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam dựa trên tiếp cận từ nền kinh tế tuần hoàn, một số giải pháp dưới đây có thể được xem xét triển khai:
Thứ nhất, phát triển các sản phẩm, dịch vụ du lịch bền vững dựa trên nguyên tắc kinh tế tuần hoàn. Nhiều nghiên cứu cho thấy, có thể phát triển các sản phẩm du lịch bền vững dựa trên nguyên tắc của nền kinh tế tuần hoàn, bao gồm việc sử dụng các nguyên liệu tái chế hoặc các nguồn tài nguyên tái tạo để sản xuất các sản phẩm và dịch vụ du lịch. Ví dụ, tại các điểm du lịch và cơ sở lưu trú, sử dụng các loại đồ nội thất và trang thiết bị như bình nước, ly sứ được làm từ chất liệu tái chế hoặc sử dụng nguyên vật liệu tái tạo như gỗ, tre, sợi bông tổng hợp thay vì sử dụng các vật liệu độc hại sẽ giúp giảm thiểu tác động của ngành du lịch đến môi trường. Các nguồn năng lượng tái tạo có nguồn gốc tự nhiên, như năng lượng từ gió, ánh sáng mặt trời, thủy triều... có thể được ứng dụng tốt trong việc cung cấp năng lượng vận hành cho các cơ sở lưu trú du lịch. Các công nghệ tiên tiến như ứng dụng năng lượng tái tạo và các thiết bị tiết kiệm năng lượng cũng có thể được áp dụng trong các cơ sở lưu trú và dịch vụ du lịch để giảm thiểu lượng khí thải và tác động bất lợi đến môi trường. Thậm chí, các sản phẩm là các tour du lịch mới dựa trên các nguồn năng lượng tái tạo (chẳng hạn như du lịch tham quan cánh đồng, nhà máy điện gió) hay du lịch nhặt rác, du lịch trồng cây cũng có thể được khai thác hiệu quả vừa gia tăng lựa chọn và nâng cao trải nghiệm cho khách du lịch, vừa góp phần bảo vệ và cải thiện môi trường.
Thứ hai, xây dựng hệ thống quản lý rác thải hiệu quả tại các điểm đến du lịch, ứng dụng công nghệ tiên tiến trong xử lý rác thải và nước thải. Đây là giải pháp quan trọng để giảm thiểu tác động của hoạt động du lịch đến môi trường. Việc phân loại và tái chế rác thải không chỉ giúp giảm thiểu lượng rác thải được đưa vào môi trường, mà còn giúp tăng tính khả thi và hiệu quả kinh tế cho các hoạt động du lịch. Việc triển khai chính sách quản lý rác thải tại các khu du lịch cũng cần được kết hợp với nỗ lực tăng cường nhận thức và thói quen của người dân địa phương, khách du lịch và các nhà quản lý để đạt được hiệu quả tối đa. Bên cạnh đó, cải thiện và ứng dụng công nghệ tiên tiến trong xử lý nước thải và rác thải là một cách hiệu quả để giảm thiểu tác động của ngành du lịch đến môi trường.
Thứ ba, tăng cường tuyên truyền và giáo dục cho các cộng đồng địa phương và khách du lịch về việc ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong du lịch, từ đó thúc đẩy ý thức và hành động bảo vệ môi trường. Khuyến khích các hành vi du lịch có trách nhiệm, bao gồm việc sử dụng các phương tiện giao thông công cộng và xe đạp để giảm thiểu khí thải ô nhiễm hay khuyến khích sử dụng các đồ dùng cá nhân thân thiện với môi trường, hạn chế các vật dụng làm từ nhựa hay nilon; sử dụng tiết kiệm các nguồn năng lượng, như điện, nước tại nơi lưu trú và các điểm tham quan. Khách du lịch và cộng đồng địa phương là những nhân tố không thể thiếu trong việc duy trì và phát triển vòng tuần hoàn trong kinh tế du lịch. Việc thúc đẩy và giáo dục cho cộng đồng địa phương và khách du lịch về ứng dụng kinh tế tuần hoàn trong du lịch có thể tăng cường ý thức và hành động bảo vệ môi trường của họ. Điều này có thể đạt được thông qua các chiến dịch thông tin và giáo dục hiệu quả, cùng với việc cung cấp kết cấu hạ tầng và tiện nghi phù hợp cho các hoạt động du lịch bền vững và có trách nhiệm.
Thứ tư, tăng cường sự hợp tác giữa các bên liên quan về kinh tế tuần hoàn trong du lịch hướng đến vai trò chủ thể cộng đồng trong kinh tế tuần hoàn. Kinh tế tuần hoàn trong kinh tế nói chung và du lịch nói riêng yêu cầu sự hợp tác giữa các bên liên quan để tối ưu hóa sử dụng tài nguyên và năng lượng. Việc áp dụng kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững có thể thúc đẩy sự hợp tác giữa các cộng đồng địa phương, doanh nghiệp du lịch, các tổ chức bảo vệ môi trường và chính phủ,... Do đó, cộng đồng địa phương cần đóng góp ý tưởng và nguồn lực để phát triển sản phẩm du lịch độc đáo và thu hút khách hàng, trong khi doanh nghiệp du lịch có thể đưa ra các giải pháp kinh doanh mới và hợp tác với cộng đồng địa phương để tạo ra lợi ích cho cả hai bên. Các tổ chức bảo vệ môi trường có thể đưa ra các giải pháp bảo vệ môi trường và bảo đảm sự cân bằng giữa việc phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Chính phủ có thể đưa ra chính sách và quy định để hỗ trợ phát triển du lịch bền vững và bảo đảm sự phát triển đồng đều trên toàn quốc.
Các định hướng giải pháp trên có thể giúp tăng tính bền vững của ngành du lịch Việt Nam, đồng thời giúp giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và cộng đồng địa phương. Tuy nhiên, việc áp dụng kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững cần sự đồng thuận và hợp tác từ doanh nghiệp du lịch, chính quyền địa phương và cộng đồng cũng như khách du lịch và các bên liên quan khác để đạt được hiệu quả tối đa.
Áp dụng kinh tế tuần hoàn trong phát triển du lịch bền vững tại Việt Nam có thể giúp giảm thiểu tác động của du lịch đến môi trường, tăng cường giá trị kinh tế của sản phẩm du lịch, thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, tăng cường sự hợp tác giữa các bên liên quan, tạo ra lợi ích kinh tế cho các cộng đồng địa phương, tăng cường trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp du lịch và tăng cường trải nghiệm du lịch cho khách du lịch. Đây thực sự là một chính sách tiềm năng cần được các cơ quan quản lý nhà nước về du lịch quan tâm xứng đáng trong bối cảnh gia tăng rác thải tại Việt Nam nói chung và rác thải du lịch nói riêng./.
------------------------------
(1) Mạnh Hùng: “Rác thải nhựa ở Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”, Tạp chí Cộng sản điện tử, ngày 29/9/2022, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/bao-ve-moi-truong/-/2018/826009/rac-thai-nhua-o-viet-nam--thuc-trang-va-giai-phap.aspx
(2) UNDP: “Vietnam tourism set to generate 14.5 million tonnes of waste” (Tạm dịch: Du lịch Việt Nam có thể tạo ra 14,5 triệu tấn rác thải), Annual Report 2019
(3) Như: Chỉ thị số 36/1998/CT-TW, ngày 25/6/1998, của Bộ Chính trị, “Về tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”; Nghị quyết số 41-NQ/TW, ngày 15/11/2004, của Bộ Chính trị, “Về bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”,...
(4) Như: Luật Bảo vệ môi trường năm 2014; Quyết định số 491/QĐ-TTg, ngày 7/5/2018, phê duyệt điều chỉnh Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2050; Quyết định số 1658/QĐ-TTg, ngày 1/10/2021, của Thủ tướng Chính phủ, “Phê duyệt Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2050”; Quyết định số 1316/QĐ-TTg, ngày 22/7/2021, của Thủ tướng Chính phủ, “Phê duyệt Đề án tăng cường công tác quản lý chất thải nhựa ở Việt Nam”
