Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, tất nhiên sẽ không nằm ngoài cuộc Cách mạng mang tính toàn cầu này. Do xuất phát điểm của các dịch vụ kế toán, kiểm toán của Việt Nam tham gia hội nhập còn chưa cao nên việc nghiên cứu tìm ra các giải pháp nhằm quản lý, phát triển và nâng cao chất lượng thị trường dịch vụ kế toán, kiểm toán ở Việt Nam trong thời đại Cách mạng công nghiệp 4.0 ngày càng trở thành yêu cầu cấp thiết.

Tác động từ Cách mạng công nghiệp 4.0 đến lĩnh vực kế toán, kiểm toán

Đến nay, thị trường dịch vụ kế toán, kiểm toán Việt Nam đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Khung khổ pháp lý trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán được hình thành tương đối đầy đủ, rõ ràng, phù hợp với điều kiện của Việt Nam cũng như tiếp cận với thông lệ quốc tế. Việt Nam đã không ngừng cải cách hệ thống pháp luật về kế toán, kiểm toán. Cụ thể Việt Nam đã ban hành Luật Kiểm toán độc lập (2011), Luật Kế toán sửa đổi (2015) với tư tưởng nội dung chứa đựng những vấn đề của kế toán, kiểm toán trong điều kiện hội nhập. Chính phủ đã ban hành Quyết định số 480/QĐ-TTg ngày 18/03/2013 về việc phê duyệt “Chiến lược Kế toán - Kiểm toán Việt Nam đến 2020, tầm nhìn đến 2030”...

Với việc hội nhập kinh tế quốc tế nói chung và lĩnh vực kế toán, kiểm toán nói riêng, Việt Nam đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc hình thành hệ thống các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kế toán, kiểm toán. Từ chỗ chỉ có 18 doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kế toán, kiểm toán vào năm 2008, đến năm 2018, số lượng doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kế toán Việt Nam đã lên đến con số 120, số lượng doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kiểm toán đã lên đến 191. Hoạt động dịch vụ kế toán, kiểm toán không chỉ hỗ trợ doanh nghiệp tạo lập thông tin kinh tế, tài chính theo quy định của pháp luật, góp phần tăng trưởng kinh tế, quan trọng hơn là tăng cường công khai, minh bạch của thông tin tài chính và làm lành mạnh hóa nền tài chính quốc gia.

So với tiềm năng và tốc độ tăng trưởng kinh tế - xã hội, quy mô thị trường dịch vụ tư vấn, hành nghề kế toán - kiểm toán của nước ta còn hạn chế, khách hàng chủ yếu vẫn kiểm toán theo quy định, số tự nguyện không nhiều. Đây cũng là loại hình dịch vụ chưa được phổ biến rộng rãi. Trong các loại hình dịch vụ do các công ty kiểm toán và tư vấn tài chính kế toán công bố, dịch vụ tư vấn, hành nghề kế toán và kiểm toán chỉ chiếm khoảng 5 - 10%. Xét trên toàn Ngành, loại hình này hầu như chưa mang lại lợi nhuận cao.

Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) được nhận định là sẽ mang đến sự thay đổi cơ bản trên hầu hết các lĩnh vực, ngành nghề, trong đó có ngành kế toán - kiểm toán. Các công nghệ số sẽ ngày càng phổ biến và tác động mạnh mẽ đối với doanh nghiệp, làm thay đổi cách thức thực hành nghiệp vụ tài chính, kế toán cũng như đặt ra những đòi hỏi nhất định về năng lực đối với đội ngũ chuyên gia tài chính.

Cuộc CMCN4.0 sẽ tạo ra cấu trúc mới cho nền kinh tế, đó là dựa trên ứng dụng công nghệ cao, mạng lưới internet kết nối vạn vật, trí tuệ nhân tạo, robot thông minh, công nghệ blockchain, điện toán đám mây... từ đó ảnh hưởng khá lớn đến chu trình và phương pháp kế toán, kiểm toán. Cuộc cách mạng này dựa trên nền tảng công nghệ số, tích hợp các ứng dụng thông minh để tối ưu hóa quy trình sản xuất, quy trình kinh doanh, quy trình nghiệp vụ, phương thức sản xuất trong đó có quy trình xử lý, cung cấp thông tin cho bộ phận kế toán và kiểm toán.

Cuộc CMCN 4.0 mang lại lợi ích không nhỏ trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán, cụ thể:

Thứ nhất, cuộc CMCN 4.0 sẽ thay đổi cơ bản phương thức thực hiện các công việc kế toán và kiểm toán hiện nay bằng việc áp dụng chứng từ điện tử, bằng các phần mềm tổng hợp, xử lý dữ liệu, ghi sổ kế toán cũng như cho phép thực hiện các phương thức kiểm toán trong môi trường tin học hóa. Kế toán viên sẽ không mất quá nhiều công sức trong việc phân loại chứng từ, xử lý từng nghiệp vụ kinh tế riêng lẻ, ghi các loại sổ kế toán mà quan trọng hơn là cần phải quan tâm đến việc trình bày báo cáo tài chính theo chuẩn mực, tiếp cận gần hơn với hệ thống kế toán quốc tế.

Thứ hai, trong điều kiện CMCN4.0, kiểm toán viên và các công ty kiểm toán sẽ có điều kiện làm việc thuận lợi hơn. Chẳng hạn, thông qua việc sử dụng các trang thiết bị, các chương trình, công nghệ số hiện đại, kiểm toán viên có thể thu thập các thông tin mà trước đây họ khó thu thập được; Có thể chiết xuất dữ liệu từ những kho dữ liệu khổng lồ, phục vụ cho tất cả các loại quyết định, các cấp lãnh đạo, tất cả các loại trạm kiểm soát thông tin ra quyết định và tất cả những người có lợi ích liên quan; Nâng cao độ tin cậy và hợp lý của việc báo cáo thông qua việc tự kiểm soát hoặc các hệ thống tự kiểm…

Thứ ba, yêu cầu của cuộc CMCN4.0 cũng sẽ thúc đẩy cơ quan quản lý, doanh nghiệp trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán phải đầu tư và ứng dụng công nghệ mạnh mẽ. Hiện nay, hệ thống công nghệ thông tin đã được ứng dụng sâu, rộng vào hầu hết các hoạt động nghiệp vụ tài chính, trở thành mạch máu không thể thiếu trong quản lý điều hành ngân sách nhà nước; quản lý thu - chi ngân sách nhà nước; thanh toán điện tử và quản lý trái phiếu chính phủ; triển khai thuế điện tử, hải quan điện tử, cơ chế một cửa; quản lý nợ công, quản lý giá, quản lý tài sản công… Đây là điều kiện thuận lợi cho kiểm toán viên có thể khai thác nguồn dữ liệu, thông tin một cách nhanh chóng, hiệu quả.

Thứ tư, cuộc CMCN 4.0 với mạng internet giúp cho công việc kế toán không bị giới hạn bởi khoảng cách địa lý. Kế toán viên tại Việt Nam có thể thực hiện công việc kế toán ở bất cứ đất nước nào trên toàn thế giới, nếu kế toán đó đáp ứng đủ điều kiện làm kế toán, ví dụ Chứng chỉ hành nghề kế toán quốc tế …

Bên cạnh những lợi ích mang lại, cuộc CMCN 4.0 cũng đem đến không ít khó khăn, thách thức đối với thị trường kế toán, kiểm toán. Cụ thể:

Một là, một hệ thống các dữ liệu thông tin điện tử đa dạng và khó nắm bắt. Nếu không am hiểu, các kiểm toán viên sẽ không thể thực hiện kiểm toán. Mặt khác, thách thức mới về bảo mật thông tin kế toán quản trị, trong nghiệp vụ thanh toán, trong các hoạt động đầu tư chính là những lỗ hổng dễ xảy ra trong việc xây dựng hệ thống dữ liệu kế toán số trong doanh nghiệp. Hơn nữa, thông tin, kết quả kiểm toán có thể bị rò rỉ từ việc gửi thư điện tử tới đơn vị được kiểm toán hoặc các tổ chức, cá nhân bên ngoài, trao đổi qua mạng dùng chung. Các thông tin, kết quả kiểm toán chưa chính thức sẽ ảnh hưởng xấu đến hình ảnh của doanh nghiệp và gây những hậu quả khó lường.

Hai là, cuộc CMCN 4.0 giúp cho kế toán viên tại Việt Nam có thể thực hiện công việc kế toán ở bất cứ đất nước nào trên toàn thế giới, thì ngược lại bất cứ kế toán ở quốc gia nào cũng có thể hành nghề ở Việt Nam. Điều này tạo ra sự cạnh tranh gay gắt trong lao động kế toán, nếu kế toán Việt Nam không cải thiện năng lực cũng như điều kiện của bản thân để có thể đáp ứng điều kiện hành nghề quốc tế, nâng cao vị thế bản thân và mở rộng phạm vi hành nghề thì sẽ bị đào thải.

Ba là, kiến thức, hiểu biết, trình độ ứng dụng công nghệ thông tin của các kiểm toán viên, cán bộ, công chức vẫn còn nhiều hạn chế, chưa đồng đều. Với công nghệ mới, người lao động kế toán phải không ngừng nâng cao trình độ công nghệ thông tin để đáp ứng với yêu cầu thực tiễn, ví dụ: Sử dụng thành thạo phần mềm kế toán, kê khai nộp thuế điện tử, sử dụng hóa đơn điện tử.

Bốn là, khi mở rộng phạm vi làm việc ở các quốc gia khác thì yếu tố ngôn ngữ là điều kiện cần thiết để người lao động kế toán có thể thực hiện được công việc của mình, ngôn ngữ chính sử dụng đa phần ở các nước là tiếng Anh. Vì thế, người lao động ngoài việc giao tiếp tốt tiếng Anh còn phải trau dồi kiến thức tiếng Anh chuyên ngành.

Giải pháp phát triển thị trường dịch vụ kế toán, kiểm toán trong thời đại Cách mạng công nghiệp 4.0

Hoạt động của thị trường dịch vụ kế toán kiểm toán nước ta còn gặp nhiều khó khăn, nguyên nhân là do hành lang pháp lý chưa đầy đủ; hoạt động kiểm soát chất lượng dịch vụ kế toán, kiểm toán mới chỉ thực hiện trong phạm vi từng công ty, chưa ban hành đầy đủ hệ thống chuẩn mực kế toán, kiểm toán, thiếu những quy định pháp luật cần thiết để kiểm soát chất lượng dịch vụ tư vấn, hành nghề. Để hoạt động kế toán, kiểm toán ở nước ta có thể hội nhập với thế giới và tác động tích cực đến hoạt động quản lý kinh tế, trong thời gian tới, định hướng quản lý đối với thị trường này như sau:

Thứ nhất, cuộc CMCN4.0 đòi hỏi cơ quan quản lý phải chuẩn bị cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin tốt hơn nữa để theo kịp sự phát triển của công nghệ. Các cơ quan nhà nước cần tạo dựng, hoàn thiện đầy đủ khung khổ pháp lý, bảo đảm sự cạnh tranh giữa các doanh nghiệp nói chung và công ty cung cấp dịch vụ kế toán nói riêng, tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh cho hoạt động của các công ty kế toán và tư vấn tài chính kế toán, kiểm toán. Để làm được điều này, các cơ quan quản lý nhà nước cần phải thường xuyên rà soát các văn bản pháp luật, các chính sách, quy định, hướng dẫn có liên quan đến hoạt động của lĩnh vực kế toán, kiểm toán để nắm bắt và chỉnh sửa kịp thời, tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp hoạt động hiệu quả

Thứ hai, xây dựng chiến lược phát triển lĩnh vực kế toán, kiểm toán trong cả ngắn hạn và dài hạn. Chiến lược được xây dựng căn cứ vào thực trạng kế toán, kiểm toán và những vấn đề do cách mạng số đặt ra; Tập trung phát triển đảm bảo ngành Kế toán, kiểm toán vận hành đồng bộ, hoạt động có hiệu quả, chất lượng, phù hợp với cơ chế thị trường và thích ứng với những tiến bộ khoa học kỹ thuật của cuộc cách mạng số

Thứ ba, đối với hoạt động kế toán, cần đổi mới và thiết lập các quy trình kế toán, từ việc thu thập, xử lý và nhập dữ liệu chứng từ kế toán đến quy trình xử lý thông tin. Nâng cao tính hữu ích của thông tin kế toán thông qua việc áp dụng công nghệ thông tin trong phân tích, đánh giá thông tin kế toán….Đối với hoạt động kiểm toán, cần nghiên cứu và vận dụng một cách hiệu quả, phù hợp các phương pháp kiểm toán, đặc biệt là các phương pháp thu thập, đánh giá bằng chứng kiểm toán, các phương pháp phân tích kỹ thuật trong bối cảnh nghề kế toán sử dụng chứng từ điện tử, công nghệ blockchain, điện toán đám mây…

Thứ tư, xây dựng chiến lược phát triển nguồn nhân lực lĩnh vực kế toán, kiểm toán, trong đó chú trọng đổi mới và tăng cường công tác đào tạo nguồn nhân lực công nghệ cao; tăng khả năng ứng dụng công nghệ thông tin, xây dựng đội ngũ kế toán, kiểm toán viên đủ năng lực, phẩm chất đạo đức, góp phần nâng cao sức cạnh tranh, rút ngắn khoảng cách chênh lệch về trình độ so với khu vực và thế giới.

Thứ năm, chú trọng đến vấn đề an ninh mạng. Cụ thể, cần đầu tư, trang bị các giải pháp về an ninh, bảo mật, thường xuyên kiểm tra, giám sát việc tuân thủ các quy định về an ninh, bảo mật; phát hiện và xử lý kịp thời những lỗ hổng về bảo mật; nâng cao năng lực tài chính, quản trị doanh nghiệp, nhất là quản trị rủi ro; bảo đảm bí mật thông tin kế toán, kiểm toán của các cá nhân, doanh nghiệp và các tổ chức

Thứ sáu, cần tiếp tục đẩy mạnh hợp tác quốc tế, nghiên cứu và áp dụng các chuẩn mực kế toán, kiểm toán quốc tế hiện đang được các quốc gia trên thế giới sử dụng, qua đó học hỏi, trao đổi kinh nghiệm chuẩn bị ứng phó với cuộc CMCN4.0.      

Tài liệu tham khảo:

1. Chu Thị Thảo: “Một số vấn đề về phát triển dịch vụ kế toán, kiểm toán Việt Nam”, Tạp chí Tài chính;

2. Trần Văn Hợi, Hồ Mai Ly, Nguyễn Thị Nga – Học viện Tài chính: “Hoàn thiện môi trường pháp lý, tăng tính cạnh tranh cho hoạt động dịch vụ kế toán”,
Tạp chí Tài chính;

3. Đinh Thị Thùy Liên – Đại học kinh tế kỹ thuật công nghiệp: “Phát triển thị trường dịch vụ kế toán, kiểm toán Việt Nam: Thực trạng và đề xuất”, Tạp chí Tài chính;

4. Đoàn Thị Hồng Thịnh, Nguyễn Thị Huyền – Đại học Tài chính – Quản trị kinh doanh: “Phát triển lĩnh vực kế toán – kiểm toán trước cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0”, Tạp chí tài chính;

5. Các website: http://vaa.net.vn, https://baomoi.com.