Cũng như các lĩnh vực khác, thương mại điện tử ở Việt Nam đã, đang phải đối diện với không ít thách thức, trong đó phải kể đến thực trạng nguồn nhân lực thương mại điện tử hiện nay. Phân tích nhu cầu nguồn nhân lực trong lĩnh vực thương mại điện tử Việt Nam, bài viết nhận diện những tồn tại, thách thức và đề xuất một số giải pháp để phát triển nguồn nhân lực trong lĩnh vực này thời gian tới.

Nhu cầu nguồn nhân lực thương mại điện tử ở nước ta hiện nay

Tại Việt Nam, xu hướng kinh doanh thương mại điện tử (TMĐT) bắt đầu phát triển mạnh mẽ trong những năm gần đây. Theo thống kê của Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), năm 2017, có hơn 210 website liên quan đến TMĐT được thành lập với doanh thu đạt trên 2 tỷ USD, tốc độ tăng trưởng 20% so với năm 2016. Có thể nói, ngành TMĐT đang có thế mạnh và tiềm năng phát triển trong nền kinh tế hiện nay.

Tốc độ phát triển nhanh của ngành TMĐT kéo theo nhu cầu nguồn nhân lực ngày càng cao. Thực tế cho thấy, các DN Việt Nam hiện đang cần nguồn lao động có trình độ về công nghệ thông tin và TMĐT, bởi kinh doanh trên mạng xã hội và sàn giao dịch TMĐT đang đem lại hiệu quả kinh tế cao. Theo Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin (Bộ Công Thương), căn cứ kết quả khảo sát hàng năm đối với một bộ phận ứng dụng thường xuyên TMĐT, có hơn 80% DN tham gia khảo sát (tương đương hơn 1.000 DN) cho thấy, nhu cầu nhân lực TMĐT được đào tạo là rất cần thiết đối với chính DN đó. Trong giai đoạn tới, nhu cầu này sẽ tăng lên rất nhiều khi Việt Nam trở thành quốc gia có hàm lượng ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động quản lý, sản xuất kinh doanh lớn, do đó việc tiến hành trao đổi thương mại qua mạng sẽ ngày càng phổ biến hơn.

Theo các chuyên gia trong lĩnh vực TMĐT, thực tế nguồn nhân lực ngành TMĐT cần có kiến thức rộng trong nhiều lĩnh vực như kinh tế, công nghệ thông tin, quản trị và ngoại ngữ nên đòi hỏi thời gian đào tạo dài, các lớp ngắn hạn và dạy nghề chỉ giải quyết tạm thời trong thời điểm thiếu nhân lực. Do vậy, đào tạo chính quy dài hạn tại các cơ sở giáo dục đại học, cao đẳng trở thành “cứu cánh” cho nhân lực của TMĐT. Để thúc đẩy TMĐT phát triển, thời gian qua, Bộ Công Thương đã chú trọng tăng cường các hoạt động đào tạo chính quy TMĐT để gia tăng nguồn nhân lực chất lượng cao. Số liệu thống kê của Cục TMĐT và Công nghệ thông tin cho thấy, trong giai đoạn 2005-2015, các trường đại học và cao đẳng đào tạo có chuyên ngành đào tạo TMĐT đã được bổ sung và nâng lên trên 90 trường. Năm 2017, một số trường tiếp tục mở rộng lĩnh vực đào tạo TMĐT, nâng số trường đào tạo ngành TMĐT lên khoảng 110 trường… Hiện nay, nhiều DN đã chủ động liên kết với các trường đại học, cao đẳng và trung cấp để đào tạo và tuyển dụng lao động theo yêu cầu, qua đó tạo điều kiện thuận lợi cho sinh viên/người lao động có việc làm ổn định, có cơ hội phát triển nghề nghiệp. Không chỉ đối với DN mà tại một số cơ sở đào tạo cũng đã có những "hợp đồng tay ba" giữa nhà trường - học viên - DN bảo đảm đào tạo theo yêu cầu DN và học viên ra trường có ngay việc làm với mức lương ổn định.

Một số tồn tại, thách thức

Nguồn nhân lực cho TMĐT ở nước ta hiện nay thực sự đang thiếu hụt cả về số lượng và chất lượng, bởi đa số các ứng viên trong lĩnh vực này chưa được đào tạo bài bản, chuyên sâu. Chẳng hạn, kỹ năng về quản trị website và sàn giao dịch TMĐT đang là nhu cầu lớn đối với các DN nhưng theo khảo sát, có 46% DN gặp khó khăn khi tuyển dụng lao động có kỹ năng này. Ngoài ra, đối với các kỹ năng khác, DN cũng gặp không ít khó khăn, cụ thể, kỹ năng khai thác, sử dụng các ứng dụng TMĐT (45%); Kỹ năng cài đặt chế độ, ứng dụng, khắc phục sự cố thông thường của máy vi tính (42%); Kỹ năng xây dựng kế hoạch, triển khai dự án TMĐT (42%); Kỹ năng quản trị cơ sở dữ liệu (42%); Kỹ năng tiếp thị trực tuyến (35%); Kỹ năng triển khai thanh toán trực tuyến (30%).

Thực tế cho thấy, lực lượng sinh viên ngành TMĐT mặc dù khá đông đảo nhưng các DN hiện nay vẫn đang thiếu hụt nhân lực có trình độ chuyên môn tốt. Khảo sát qua các năm cho thấy, tỷ lệ DN gặp khó khăn trong tuyển dụng lao động có kỹ năng về công nghệ thông tin và TMĐT có xu hướng tăng lên, điển hình năm 2015 có 24% DN, năm 2016 có 29% DN và năm 2017 có tới 31% DN gặp khó khăn trong vấn đề tuyển dụng.

Theo khảo sát của VECOM, trong năm 2017, có 30% DN cho biết là có cán bộ chuyên trách về TMĐT - tỷ lệ này thấp hơn so với năm 2016. Nhóm DN lớn có tỷ lệ lao động chuyên trách về TMĐT cao hơn nhiều so với nhóm DNNVV. Lĩnh vực công nghệ thông tin truyền thông, tài chính và bất động sản có tỷ lệ lao động chuyên trách về TMĐT cao nhất (đều chiếm 49% trong tổng số DN tham gia khảo sát), tiếp đến là lĩnh vực giải trí 47%, trong khi lĩnh vực xây dựng chỉ có 23% DN có lao động chuyên trách TMĐT.

Đề xuất giải pháp phát triển nguồn nhân lực thương mại điện tử

Tại Việt Nam, tiềm năng phát triển của TMĐT trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đang đặt ra yêu cầu cấp thiết về đào tạo nguồn nhân lực đủ mạnh cả về số lượng và chất lượng đối với các cơ sở giáo dục cao đẳng, đại học trong cả nước. Trong những năm gần đây, khi kinh doanh trực tuyến, marketing trực tuyến dần trở nên phổ biến thì những ngành học mới liên quan đến TMĐT cũng trở thành xu hướng, thu hút nhiều bạn trẻ lựa chọn. Hơn nữa, thị trường TMĐT tại Việt Nam nói riêng và thế giới nói chung đang phát triển mạnh mẽ và được dự báo sẽ tăng tốc nhanh chóng trong vài năm tới. Đó cũng là lý do nhiều DN tích cực nâng cao chất lượng nhân lực để có thể đón đầu xu thế này. Tuy nhiên, nhằm phát triển nguồn nhân lực TMĐT trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, tới đây cần tập trung vào một số giải pháp sau:

Về phía cơ sở đào tạo đại học, cao đẳng

(i) Đẩy mạnh đào tạo và phát triển nguồn nhân lực từ trong nhà trường. Các cơ sở giáo dục đào tạo đại học, cao đẳng cần trang bị khối kiến thức kinh tế, tổ chức kinh doanh trên mạng internet, vận dụng thành thạo các công cụ tìm kiếm, khai thác thông tin, đối tác, mở rộng thị trường kinh doanh. Trang bị cho người học kỹ năng giao dịch TMĐT; Vận dụng các kiến thức về mạng máy tính, an ninh mạng và chữ ký số trong quản trị mạng, bảo mật và bảo toàn thông tin... Với sự phát triển của công nghệ thông tin, các cơ sở giáo dục đào tạo đại học, cao đẳng có thể xây dựng mô hình thực tế ảo để giúp cho sinh viên có thể thao tác, giao dịch, xử lý ứng dụng nhanh chóng.

(ii) Đổi mới các chương trình đào tạo, phương thức đào tạo theo hướng gắn liền với xu thế phát triển của công nghệ và cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Các giáo trình cần liên tục cập nhật, kế thừa từ tinh hoa nghiên cứu mới nhất về TMĐT của các trường đại học hàng đầu thế giới để sinh viên nhanh chóng tiếp cận bức tranh TMĐT toàn cầu. Trong suốt thời gian học tại trường, sinh viên cần dành rất nhiều thời gian học chuyên môn thực hành, không đặt nặng kiến thức học thuật, hàn lâm.

(iii) Về lâu dài, cần thực hiện điều tra, khảo sát việc làm của sinh viên và nhu cầu thị trường lao động về xu hướng việc làm trong lĩnh vực TMĐT; Hướng dẫn, hỗ trợ các DN hoạch định chiến lược tuyển dụng, sử dụng nhân lực trung hạn, dài hạn bởi đã đến lúc các DN cần nhìn xa hơn về chiến lược sử dụng lao động TMĐT, coi điều kiện lao động tốt là yếu tố giúp gia tăng cạnh tranh và đem lại lợi nhuận…

Về phía người học

Ngoài việc học ở trường, cần tự trang bị nghiệp vụ kinh doanh cụ thể trong giao dịch ký kết hợp đồng mua bán, khai báo hải quan, thanh toán, vận tải và bảo hiểm hàng hóa. Chú trọng một số môn chuyên ngành cần thiết để trang bị như: Kinh doanh thương mại, pháp luật TMĐT, marketing điện tử, kỹ thuật nghiệp vụ thương mại, quản trị tác nghiệp thương mại quốc tế, quản trị khách hàng trong TMĐT...Người học cũng cần nhận thức rõ TMĐT là một trong những Ngành giá trị nhất để phát triển song hành cùng internet và có thể tạo ra những bước tiến nhảy vọt tại nhiều quốc gia.

Về phía doanh nghiệp

(i) Tăng cường hợp tác liên kết giữa DN và nhà trường. Kết nối sâu rộng hơn giữa nhà trường và các DN chính là một trong những điểm mấu chốt để phát triển đội ngũ nhân lực có tính “thực tế” ngay trên ghế nhà trường. Những kiến thức thu được từ thực tế sẽ giúp những người đang học trong nghề này, bổ khuyết những điểm còn thiếu về kỹ năng, áp dụng lý thuyết được học ngay vào từ giảng đường đại học. Để việc đào tạo ngành TMĐT tại các trường đại học đáp ứng được xu hướng kinh doanh hiện đại cũng như gia tăng tính thực tiễn, việc liên kết giữa nhà trường và các DN TMĐT là rất cần thiết. Từ đó, phát huy năng lực và thế mạnh của mỗi bên, khai thác và tận dụng hiệu quả các tiềm năng về cơ sở vật chất, con người, chuyên môn trong việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao về thương mại điện tử. Đồng thời, DN cần chủ động hơn trong việc hợp tác với các cơ sở giáo dục đại học, cao đẳng để, hoặc cung cấp nhân lực theo yêu cầu cho DN (đào tạo theo đặt hàng).

(ii) Đẩy mạnh hợp tác đào tạo và phát triển nguồn nhân lực từ trong các DN dựa trên các tư vấn chuyên gia CNTT, chuyên gia về TMĐT trong và ngoài DN. Muốn phát triển TMĐT, ngoài đòi hỏi phải có một đội ngũ chuyên gia CNTT hoặc chuyên gia TMĐT tư vấn, thường xuyên bắt kịp các thành tựu công nghệ thông tin mới phát sinh, có khả năng thiết kế các phần mềm đáp ứng các nhu cầu thực tiễn, mỗi người học/nhân sự tham gia hoặc có liên quan TMĐT phải có khả năng trao đổi thông tin thành thạo trên mạng, có những hiểu biết cần thiết về thương mại, luật pháp… Những người học cần được cung cấp kiến thức về các nghiệp vụ kinh doanh quốc tế, mô hình kinh doanh điện tử, cách lập kế hoạch và phát triển chiến lược TMĐT, các kiến thức về quản trị kinh doanh, đặc biệt là các nghiệp vụ TMĐT và ứng dụng công nghệ thông tin để phục vụ cho công việc.