Thực ra, việc điều chỉnh giá điện tăng lên đã được chuẩn bị và thảo luận khoảng 1 năm nay, và lần điều chỉnh này đã có thay đổi tiến bộ hơn trước. Đó là làm công tác truyền thông giải thích về việc phải tăng giá điện, cũng đồng thời nhằm để cho các khách hàng, đặc biệt là các doanh nghiệp có sự chuẩn bị để điều chỉnh kế hoạch sản xuất của mình, không bị đột ngột trước sự thay đổi đó. Do kìm hãm tương đối lâu về giá điện, cho nên, tại thời điểm này việc điều chỉnh giá điện là việc cần phải làm, không phải là vì Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) mà trước hết là vì sự phát triển của ngành điện, trong đó có vấn đề an ninh năng lượng.

PV: Như vậy, có nghĩa theo quan điểm của ông, việc điều chỉnh giá bán điện là cần thiết?

TS. Nguyễn Đình Cung: Đúng vậy. Chúng ta đã giữ giá thấp và các nhà đầu tư không có lợi nhuận đủ mức thì sẽ không thu hút được đầu tư vào sản xuất điện. Thực tế, bây giờ và tới đây, EVN không còn là nơi chủ yếu sản xuất điện nữa, mà tập đoàn này sẽ chủ yếu tập trung vào việc truyền tải và phân phối điện.

Hoạt động sản xuất điện dần dần sẽ chuyển sang cho các thành phần hoặc doanh nghiệp khác. Vì vậy để huy động nguồn lực đầu tư, một trong những điều kiện cần là giá điện phải hợp lý, đủ mức để có lợi nhuận. Bên cạnh đó, việc điều chỉnh giá để khuyến khích việc thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm. Đó cũng là điều rất quan trọng. Cả hai vấn đề này theo tôi chúng ta cần phải cân bằng.

Việc điều chỉnh này không phải vì EVN, nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta không tạo áp lực buộc EVN phải kinh doanh có hiệu quả, mà ngược lại họ cần phải minh bạch các loại chi phí, minh bạch cách thức, quy trình kinh doanh để người tiêu dùng có thể giám sát được cơ chế họ mua điện như thế nào, cách thức phân phối ra sao… Đấy cũng là những câu hỏi mà có lẽ xã hội, người tiêu dùng mong muốn có những câu trả lời.

Thực tế lâu nay giá điện thường chỉ tăng mà chưa giảm. Vậy dưới góc độ chuyên gia kinh tế, ông nhìn nhận như thế nào về vấn đề này?

Nếu theo cơ chế thị trường đúng nghĩa, giá điện phải có tăng. Nếu như tại một thời điểm nào đấy mà cung vượt cầu, cần khuyến khích và phải giảm giá điện trong khoảng thời gian đấy. Nhưng có lẽ ở Việt Nam hệ thống điện hiện nay theo tôi về mặt kỹ thuật chưa làm được điều này. 

Về mặt dài hạn mà nói, việc giá liên tục tăng là bởi quản lý giá điện của chúng ta hiện nay Nhà nước vẫn kìm nén, chủ yếu kéo xuống hơn là thả. Thí dụ chúng ta điều chỉnh bao nhiêu phần trăm hiện nay cũng chưa đến mức đủ hấp dẫn cho người sản xuất, vì với họ lúc nào cũng muốn giá điện thấp để dễ kinh doanh. Còn những người tiêu dùng chịu đựng được phải điều chỉnh ở một mức mà vẫn có sự thỏa hiệp nào đấy.

Do vậy chúng ta luôn luôn cảm giác giá điện ở mức thấp, và có thể nhiều tháng sau hoặc cả năm sau mới lại được điều chỉnh. Nếu tính đúng, tính đủ rõ ràng giá điện luôn luôn có xu hướng tăng lên chứ không có xu hướng giảm.

Giá điện đang điều chỉnh dựa trên những chi phí mà chúng ta tính toán phù hợp với người sản xuất, cũng là tương đối hợp lý đối với người tiêu dùng. Việc này thực tế nhằm cân bằng lợi ích, chứ rõ ràng là chúng ta chưa có giá thị trường.

Theo tôi, nên để cho Bộ Công Thương hoặc là EVN có một cơ chế linh hoạt hơn trong điều chỉnh giá. Chính phủ chỉ nên đứng từ đằng xa để theo dõi. Đồng thời phải minh bạch hơn về cơ cấu giá, về mức giá và mục tiêu mà mình muốn đạt được để cho các bên có liên quan giám sát. Chỉ khi nào có giám sát và giám sát hiệu quả, lúc đó mới có áp lực cũng như công cụ đánh giá khách quan.

Theo tính toán của các chuyên gia kinh tế, để làm ra một đơn vị GDP ở Việt Nam phải cần tới 1,6 đơn vị điện. Vậy có phải chúng ta đang lãng phí năng lượng?

Ở góc độ của việc tiêu dùng điện ở Việt Nam, đặc biệt trong khối sản xuất, tỷ lệ này ở Việt Nam đang cao hơn ở các nước. Tuy nhiên, đó là vấn đề của cả nền sản xuất hiện nay, công nghệ, kỹ thuật sản xuất đang như thế (lạc hậu - PV).

Chúng ta không thể thay thế ngày một, ngày hai được. Có thể nói, giá phải đủ mức cao nếu như mong muốn thúc đẩy doanh nghiệp chuyển đổi sản xuất. Nhưng cũng không thể nào cao quá vì lại dẫn tới chi phí cao không thể thay đổi kịp. Rõ ràng đây là cả một nghệ thuật chính sách, chứ không chỉ là khoa học trong chính sách.

Theo ông cần làm gì để cân bằng chính sách nhưng vẫn thúc đẩy sản xuất phát triển, nhất là việc tăng giá điện sẽ tác động đến chỉ số giá tiêu dùng (CPI)?

Như tôi đã nói, đó là huy động sản xuất, huy động nguồn lực sản xuất, huy động vốn sản xuất, tăng tiết kiệm, sử dụng tiết kiệm và tăng tính minh bạch trong hoạt động sản xuất kinh doanh của ngành điện.

Tất cả những điều chỉnh này Chính phủ đã tính toán, đánh giá khá đầy đủ và việc tăng giá điện vẫn nằm trong kịch bản và mục tiêu quản lý, đó là nằm trong giới hạn 4% của mức lạm phát.

Xin cảm ơn ông.