Trên cơ sở đánh giá các cơ hội, thách thức của ngành Tài chính trong cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, bài viết khái quát lại một số kết quả tích cực, đồng thời kiến nghị một số đề xuất góp phần đẩy mạnh triển khai ứng dụng công nghệ của Cách mạng công nghiệp 4.0 trong lĩnh vực tài chính - ngân sách, xây dựng nền tảng quản trị thông minh, cung cấp các dịch vụ tài chính thông minh, tham gia tích cực vào sự phát triển của nền kinh tế số.

Tác động của công nghệ thông tin đến lĩnh vực tài chính – ngân sách

Cuộc Cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0 là một thuật ngữ bao gồm các công nghệ tự động hóa hiện đại, xu hướng trao đổi dữ liệu, công nghiệp chế tạo và sản xuất thông minh. Bắt đầu diễn ra từ những năm 2000, CMCN 4.0 gắn với xu hướng tự động hóa và trao đổi dữ liệu trong công nghệ sản xuất thông qua các công nghệ như internet vạn vật, trí tuệ nhân tạo, thực tế ảo, tương tác thực tại ảo, mạng xã hội, điện toán đám mây, di động, dữ liệu lớn… để chuyển hóa toàn bộ thế giới thực thành kết hợp số. CMCN 4.0 với "điểm lõi" là công nghệ thông tin (CNTT) tác động đến mọi mặt kinh tế - xã hội, trong đó đối với lĩnh vực tài chính – ngân sách có thể chỉ ra một số tác động chính như sau:

Tác động tích cực

Thứ nhất, CMCN 4.0 hỗ trợ tích cực cho công tác quản lý, điều hành tài chính - ngân sách: CMCN 4.0 có thể tác động giúp phát triển dịch vụ giao dịch trực tuyến thuế, hải quan, kho bạc nhà nước; Hệ thống thông tin quản lý ngân sách và kho bạc (TABMIS); Thủ tục hành chính thuế, hải quan, chứng khoán. CMCN 4.0 có thể mang lại tác động tích cực giúp nguồn thu ngân sách nhà nước được tăng cường trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế được cải thiện, năng suất lao động được nâng cao và những hoạt động kinh tế mới phát sinh thuộc và liên quan đến lĩnh vực công nghệ số; Chi ngân sách ở một số nội dung như chi bảo vệ môi trường, chi bộ máy hành chính nhà nước... có thể giảm trong bối cảnh CMCN 4.0.

Thứ hai, tăng cường hiệu quả hệ thống tài chính công: Theo Cục Tin học và Thống kê Tài chính, Bộ Tài chính (2018), xu thế số hóa đã mở ra cánh cửa mới cho chính sách tài chính và quản lý điều hành trên nhiều phương diện. Dữ liệu về hoạt động tài chính hàng ngày có thể được cập nhật thường xuyên và sử dụng để nâng cao chất lượng quản lý kinh tế vĩ mô, cho phép Chính phủ, Bộ Tài chính theo dõi và thay đổi kế hoạch tài chính theo thời gian thực. Các công nghệ dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo và phân tích thông minh góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ công, mang lại giá trị gia tăng, tiết giảm chi phí và hỗ trợ cho quá trình ra quyết định. CNTT sẽ hỗ trợ kiểm soát, tăng cường và nâng cao chất lượng thực hiện ngân sách theo hướng tiết kiệm, minh bạch. Cùng với đó, CNTT góp phần minh bạch các thông tin, dữ liệu, tạo nên niềm tin vững chắc từ dân chúng.

Thứ ba, ứng dụng CNTT sẽ hỗ trợ phần tinh giản đội ngũ biên chế, phù hợp với chú trương của Đảng và Nhà nước hiện nay. Chẳng hạn như: Đối với ngành Hải quan, khi ứng dụng mạnh mẽ CNTT, các quy định về tổ chức và hoạt động của Hải quan cần có những điều chỉnh để thiết lập môi trường làm việc điện tử. Cơ cấu tổ chức bộ máy của ngành Hải quan phải ngày càng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả trên nền tảng ứng dụng CNTT. Tổng cục Hải quan cần phát triển một đội ngũ nhân lực trình độ cao, tập trung tham gia triển khai kết nối tích hợp, chia sẻ dữ liệu điện tử, thông tin số hóa trong nội bộ Hải quan, giữa Hải quan với các đơn vị của Bộ Tài chính và giữa Hải quan với các cơ quan, tổ chức hữu quan nhằm tự động hóa cao từ khâu đầu đến khâu cuối các dịch vụ công điện tử. Việc này sẽ nâng cao chất lượng dịch vụ của Hải quan, tạo thuận lợi cho DN kinh doanh hợp pháp trong khi nguồn nhân lực không cần nhiều, tốc độ xử lý và hiệu quả công việc lại cao hơn.

Thứ tư, cơ hội nâng cao hiệu quả trong chính sách thuế: Công nghệ mới và việc gia tăng của các hệ thống số - Thực sẽ tạo thêm nhiều đối tượng quản lý mới cho ngành Thuế (ví dụ, việc thu thuế Uber, Grab…). Các giao dịch số hóa này sẽ cung cấp nhiều thông tin cho các nhà hoạch định chính sách để tính toán thêm các chính sách thuế theo cách có thể làm tăng đáng kể hiệu quả kinh tế và tạo ra các cơ hội phát triển công bằng...

Một số thách thức đặt ra

Thứ nhất, quản lý các hoạt động tài chính mới thời công nghệ số: Xu thế vạn vật kết nối sẽ làm xuất hiện ngày càng nhiều các loại hình DN, hình thức kinh doanh phi truyền thống (công ty/cửa hàng trên facebook, Uber, Grab…) và các giao dịch tài chính ảo hoặc các đồng tiền ảo (bitcoin, libra, litecoin...). Đặc biệt, dự báo, trong tương lai, các thách thức đối với yêu cầu quản lý tiền điện tử trong các giao dịch tài chính trở thành thách thức lớn đối với ngành Tài chính và Chính phủ trong việc điều hành, quản lý kinh tế vĩ mô. Vì vậy, cách thức quản lý ngành Tài chính cũng thay đổi, đòi hỏi đổi mới về chính sách quản lý, công cụ quản lý trong lĩnh vực tài chính, trong đó yêu cầu sử dụng tối đa sức mạnh của CNTT và xử lý dữ liệu...

Thứ hai, minh bạch hóa và trách nhiệm giải trình của ngành Tài chính trong điều hành, sử dụng ngân sách: Theo Cục Tin học và Thống kê Tài chính, Bộ Tài chính (2018), với sự phát triển mạnh mẽ của các công cụ truyền thông trên Internet, vai trò giám sát, phản biện xã hội được nâng lên một mức độ mới, “phản biện theo thời gian thực” đối với các chính sách quản lý nhà nước trong lĩnh vực tài chính – ngân sách. Điều này đòi hỏi cần có sự thay đổi lớn trong nhận thức của các cấp lãnh đạo cũng như việc xây dựng hành lang pháp lý nhằm đáp ứng yêu cầu trên.

Thứ ba, xây dựng hệ thống thể chế chính sách tài chính - ngân sách nhà nước phù hợp với bối cảnh và tình hình mới. Theo đó, hệ thống chính sách thuế và thu ngân sách phải được điều chỉnh đảm bảo thực hiện tốt các cam kết hội nhập về thuế xuất nhập khẩu theo xu hướng hiện nay; Bao quát các hoạt động kinh tế mới phát sinh trong bối cảnh áp dụng công nghệ số và tích hợp tất cả các công nghệ thông minh; Đảm bảo góp phần huy động có hiệu quả các nguồn lực để thực hiện cơ cấu lại nền kinh tế. CMCN 4.0 cũng có thể gây sức ép tăng chi, đặc biệt là chi cho phát triển khoa học công nghệ, an sinh xã hội, an ninh quốc phòng, hỗ trợ nghiên cứu phát triển, chi cho cơ sở hạ tầng...

Thứ tư, bảo mật, an ninh mạng: Đây luôn là thách thức to lớn trong bối cảnh công nghệ số. Không nằm ngoài xu thế này, trong CMCN 4.0, với sự phát triển ngày càng tinh vi của công nghệ số và xu hướng chuyển dần sang điện toán đám mây, những lỗ hổng bảo mật và an ninh mạng cũng vì thế mà tăng theo. Điều này đòi hỏi lĩnh vực tài chính – ngân sách cần trang bị những công cụ bảo mật mới, cần quan tâm đầu tư hơn nữa tới việc xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu dự phòng và nâng cao nhận thức về bảo mật và an toàn thông tin trong toàn hệ thống…

Thứ năm, trình độ, chất lượng nhân sự cao. CMCN 4.0 đòi hòi ngành Tài chính cần có kế hoạch đào tạo, xây dựng đội ngũ nhân sự chất lượng cao, có khả năng ứng dụng CNTT, có phương thức làm việc tiên tiến, có năng lực đề xuất, tham mưu xây dựng chiến lược, định hướng chính sách, chế độ, thực hiện quản lý nhà nước về tài chính trong tình hình mới…

Kết quả tích cực từ ứng dụng công nghệ thông tin trong ngành Tài chính

Là một trong những ngành nhiều năm liền dẫn đầu về ứng dụng CNTT, trong thời gian qua, Bộ Tài chính đã thực hiện nhiều giải pháp ứng dụng CNTT trong toàn Ngành, nhằm tiếp cận một cách nhanh nhất với cuộc CMCN 4.0 như: Áp dụng công nghệ ảo hóa máy chủ nhằm tối ưu hóa hiệu quả đầu tư phần cứng; triển khai công nghệ phân tích dữ liệu lớn; bước đầu ứng dụng công nghệ mạng xã hội, công nghệ di động trong việc cung cấp các dịch vụ công trực tuyến, hệ thống thuế điện tử, hải quan điện tử, hệ thống quản lý hải quan tự động tại cảng biển, hệ thống một cửa quốc gia hải quan ASEAN.

Các giải pháp nêu trên không chỉ mang lại lợi ích hỗ trợ công tác quản lý tài chính của Ngành, mà còn mang lại hiệu quả rõ rệt cho toàn xã hội, giúp ngành Tài chính thiết lập được những nền tảng căn bản để sẵn sàng và chủ động trong việc triển khai ứng dụng công nghệ của cuộc CMCN 4.0...

Bên cạnh đó, nhằm tăng cường năng lực tiếp cận CMCN 4.0 của ngành Tài chính, Bộ Tài chính cũng đã ban hành một số văn bản định hướng triển khai ứng dụng công nghệ của CMCN 4.0 trong lĩnh vực tài chính – ngân sách như: Quyết định số 556/QĐ-BTC về việc phê duyệt Kế hoạch 5 năm ứng dụng CNTT trong hoạt động của Bộ Tài chính trong giai đoạn 2015-2020; Quyết định số 448/2018/QĐ-BTC ngày 30/3/2018 ban hành Kế hoạch hành động của Bộ Tài chính nhằm thực hiện Nghị quyết số 02-NQ/BCSĐ.

Đặc biệt, trước đó, ngày 09/3/2018, Ban Cán sự Đảng Bộ Tài chính đã ban hành Nghị quyết số 02-NQ/BCSĐ về triển khai ứng dụng công nghệ của CMCN 4.0 trong lĩnh vực tài chính - ngân sách với mục tiêu “Chủ động áp dụng các thành quả công nghệ của CMCN 4.0, xây dựng nền tảng quản trị thông minh, cung cấp các dịch vụ tài chính thông minh, tham gia tích cực vào sự phát triển của nền kinh tế số.

Đến năm 2025, hoàn thành xây dựng Tài chính điện tử và cơ bản thiết lập nền tảng Tài chính số hiện đại, bền vững, công khai, minh bạch dựa trên dữ liệu lớn, dữ liệu tài chính mở và hệ sinh thái Tài chính số. Ngành Tài chính đóng vai trò kiến tạo, kết nối, chia sẻ dữ liệu và các nền tảng số hóa, đáp ứng toàn diện nhu cầu giao dịch tài chính công, nhu cầu khai thác sử dụng thông tin số của Chính phủ, người dân, DN và các tổ chức”.

Ngày 28/12/2018, Bộ trưởng Bộ Tài chính đã ký ban hành Quyết định số 2445/QĐ-BTC về việc triển khai Kiến trúc Chính phủ điện tử ngành Tài chính. Với mục tiêu tạo nền tảng cho ngành Tài chính tiếp cận, nắm vai trò chủ động, kiến tạo và đi đầu trong việc chuyển đổi sang nền “Tài chính số” hiện đại tại Việt Nam. Kiến trúc Chính phủ điện tử ngành Tài chính được ban hành nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của ngành Tài chính và chất lượng phục vụ người dân, doanh nghiệp. Dựa trên dữ liệu lớn và dữ liệu mở hướng tới tài chính số, kiến trúc Chính phủ điện tử ngành Tài chính có mục tiêu lấy người dân, DN làm trung tâm; tạo nền tảng cho ngành Tài chính tiếp cận, nắm vai trò chủ động, kiến tạo và đi đầu trong việc chuyển đổi sang nền Tài chính số hiện đại tại Việt Nam...

Đề xuất, kiến nghị

Nhằm tiếp tục ứng dụng CNTT nói riêng và thành tựu CMCN 4.0 nói chung vào lĩnh vực tài chính - ngân sách, tới đây, cần tiếp tục bám sát các nhiệm vụ, giải pháp được đề ra trong Kế hoạch hành động của Bộ Tài chính theo Nghị quyết số 02-NQ/BCSĐ ngày 30/3/2018 của Ban Cán sự Đảng Bộ Tài chính, trong đó chú trọng một số nội dung sau:

Thứ nhất, xây dựng chiến lược và hoàn thiện cơ chế, chính sách chuyển đổi số trong ngành Tài chính. Trong đó, tập trung hoàn thiện chính sách tạo hành lang pháp lý triển khai Tài chính số như: Các cơ chế, chính sách, pháp luật về thuế, tài chính nhằm khuyến khích DN đầu tư cho các hoạt động đổi mới công nghệ, nghiên cứu phát triển và đầu tư kinh doanh trong lĩnh vực CNTT và các công nghệ tiên tiến khác; Kết nối, tích hợp, trao đổi thông tin dữ liệu giữa Bộ Tài chính và các bộ, ngành, địa phương; Số hóa các giao dịch nội bộ...

Thứ hai, tiếp tục xây dựng Kiến trúc Chính phủ điện tử ngành Tài chính, kiến trúc Cơ sở dữ liệu quốc gia về tài chính hướng tới kiến trúc tài chính số. Mới đây, Bộ Tài chính đã ban hành Quyết định số 2445/QĐ-BTC về việc triển khai kiến trúc Chính phủ điện tử ngành Tài chính. Trong đó, giai đoạn tới năm 2020, ngành Tài chính sẽ tiếp tục hoàn thiện xây dựng Chính phủ điện tử ngành Tài chính hướng tới Chính phủ phục vụ, lấy người dùng làm trung tâm và nâng cao hiệu quả hoạt động toàn Ngành thông qua Chính phủ điện tử và các công cụ số hóa.

Từ năm 2021 tới 2025, các hệ thống thông tin phục vụ xây dựng văn phòng không giấy tờ tiếp tục được hoàn thiện, xây dựng nền tảng Tài chính số dựa trên dữ liệu và dữ liệu mở. Hệ sinh thái ngành Tài chính số được thiếp lập, trong đó Chính phủ đóng vai trò kiến tạo và kết nối với các bên thông qua việc mở, chia sẻ dữ liệu và các nền tảng số hóa để cho phép nhiều bên tạo ra các dịch vụ Tài chính thông minh. Từ năm 2026-2030, ngành Tài chính hướng tới thiết lập hệ thống Tài chính số hóa hoàn toàn và nền tài chính thông minh với đóng vai trò dẫn dắt sự phát triển của kinh tế số dựa trên việc đẩy nhanh các giá trị gia tăng của dịch vụ Tài chính, chuyển đổi mô hình kinh tế bao hàm kinh tế số…

Thứ ba, triển khai dịch vụ hạ tầng và an toàn bảo mật thông tin tài chính. Theo đó, triển khai đám mây ngành Tài chính ở mức hạ tầng và sử dụng đám mây chung đảm bảo tính hiệu quả và an toàn thông tin toàn diện. Kết nối các trung tâm điều hành an ninh mạng, cung cấp thông tin về các sự kiện, sự cố an toàn thông tin, phục vụ hoạt động quản lý, giám sát, điều hành công tác bảo đảm an toàn thông tin toàn ngành Tài chính...    

Tài liệu tham khảo:

1. Thủ tướng Chính phủ (2017), Chỉ thị số 16/CT-TTg về việc tăng cường năng lực tiếp cận Cách mạng công nghiệp 4.0;
2. Ban Cán sự Đảng Bộ Tài chính (2017), Nghị quyết số 02-NQ/BCSĐ về triển khai ứng dụng công nghệ của Cách mạng công nghiệp 4.0 trong lĩnh vực tài chính - ngân sách;
3. Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư bối cảnh, các xu hướng lớn và những sản phẩm điển hình, Tạp chí Tự động hóa ngày nay, 5/2016;
4. Cục Tin học và Thống kê tài chính (2018), Cách mạng công nghiệp 4.0 và định hướng triển khai ứng dụng trong lĩnh vực tài chính – ngân sách, Tài liệu hội thảo khoa học “Tăng cường năng lực của ngành Tài chính trong tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0”;
5. Ngọc Ánh (2018), Ngành Tài chính: Nắm bắt cơ hội, tận dụng lợi thế từ Cách mạng công nghiệp 4.0, Tạp chí điện tử Tài chính;
6. Minh Khôi (2018), Triển khai ứng dụng công nghệ của Cách mạng công nghiệp 4.0 trong lĩnh vực Tài chính - Ngân sách, Tạp chí điện tử Tài chính.