Hiện nay, Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong việc nghiên cứu xây dựng các quy định trong lĩnh vực kế toán công, song vẫn còn khoảng cách nhất định so với thông lệ quốc tế... Bài viết trao đổi về tình hình hệ thống kế toán công ở Việt Nam hiện nay, về yêu cầu vận dụng chuẩn mực kế toán công và đưa ra một số khuyến nghị cho Việt Nam trong thời gian tới.

Tình hình hệ thống kế toán công ở Việt Nam hiện nay

Hệ thống kế toán công là một tập hợp các yếu tố có quan hệ mật thiết với nhau, chặt chẽ và hợp thành một thể thống nhất. Các yếu tố này xuất phát từ thể chế quản lý, tổ chức bộ máy, con người, công nghệ thông tin... Vai trò của kế toán công được thể hiện ở việc thực hiện các chức năng thông tin và kiểm tra của nó đối với hoạt động kinh tế - tài chính của Nhà nước. Tại Việt Nam, hệ thống kế toán công được tổ chức và thiết lập theo khung pháp lý là Luật Kế toán, nghị định hướng dẫn Luật và các thông tư hướng dẫn chế độ kế toán của Bộ Tài chính. Hiện nay, các đơn vị kế toán trong lĩnh vực công có sử dụng kinh phí từ ngân sách nhà nước (NSNN) áp dụng thống nhất hệ thống mục lục NSNN do Bộ Tài chính quy định.

Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong việc nghiên cứu xây dựng các quy định trong lĩnh vực kế toán công, song vẫn còn khoảng cách nhất định với thông lệ quốc tế về việc ghi nhận và trình bày các thông tin về thu, chi NSNN, kế toán các quỹ tài chính, kế toán thuế và kế toán tại các đơn vị hành chính sự nghiệp (HCSN). Tuy nhiên, Việt Nam hiện chưa có quy định hệ thống chuẩn mực kế toán công, các đơn vị thực hiện theo chế độ kế toán áp dụng cho từng đối tượng cụ thể.

Chẳng hạn như: Thông tư số 77/2017/TT-BTC ngày 28/7/2017 của Bộ Tài chính hướng dẫn chế độ kế toán NSNN và hoạt động nghiệp vụ kho bạc nhà nước áp dụng cho hệ thống thông tin quản lý ngân sách và nghiệp vụ kho bạc; Thông tư số 102/2018/TT-BTC ngày 14/11/2018 hướng dẫn kế toán bảo hiểm xã hội; Thông tư số 108/2018/TT-BTC ngày 15/11/2018 hướng dẫn kế toán dự trữ quốc gia; Chế độ kế toán áp dụng cho các đơn vị HCSN của Đảng; Chế độ kế toán áp dụng cho các đơn vị công đoàn; Chế độ kế toán nghiệp vụ thu, chi thi hành án; Thông tư số 74/2018/TT-BTC ngày 16/8/2018 của Bộ Tài chính hướng dẫn chế độ kế toán đối với các khoản vay, trả nợ của Chính phủ, chính quyền địa phương; thống kê, theo dõi các khoản nợ cho vay lại và bảo lãnh Chính phủ; Thông tư số 109/2018/TT-BTC ngày 15/11/2018 của Bộ Tài chính hướng dẫn kế toán Quỹ Tích lũy trả nợ; Thông tư số 70/2019/TT-BTC ngày 03/10/2019 hướng dẫn chế độ kế toán ngân sách và tài chính xã; Thông tư số 107/2017/TT-BTC ngày 10/10/2017 hướng dẫn chế độ kế toán HCSN…

Theo đánh giá của Bộ Tài chính, với hệ thống các văn bản hướng dẫn về chế độ kế toán cho các đơn vị hiện nay, đã đạt được một số kết quả quan trọng như sau:

Một là, các quy định trong các chế độ kế toán hiện hành đã đáp ứng yêu cầu quản lý kinh tế, tài chính ngân sách của Nhà nước đối với các hoạt động của các đơn vị HCSN, với các mức độ tự chủ theo loại hình đơn vị khác nhau.

Hai là, về cơ bản, hệ thống kế toán công được ghi chép thống nhất theo Mục lục NSNN, phục vụ cho việc xây dựng dự toán, chấp hành ngân sách và quyết toán NSNN.

Ba là, một số nội dung trong các chế độ kế toán đã tiếp cận gần với thông lệ quốc tế, ví dụ như ghi chép trên cơ sở dồn tích, việc xác định và ghi nhận doanh thu, chi phí dựa trên nguyên tắc kế toán chung; việc ghi nhận kết quả hoạt động và nguồn vốn đảm bảo nguyên tắc theo chuẩn mực kế toán… Hiện tại, chế độ kế toán áp dụng cho các đơn vị HCSN theo Thông tư số 107/2017/TT-BTC bước đầu đã tiếp cận, có vận dụng một số quy định của chuẩn mực kế toán công.

Bốn là, các quy định về chế độ kế toán đã bao quát hết các hoạt động kinh tế phát sinh trong lĩnh vực công, áp dụng cho tất cả các loại hình đơn vị, các tài khoản kế toán được bố trí có hệ thống, hạn chế sự trùng lắp về mã hiệu giữa các chế độ kế toán, phục vụ cho việc tổng hợp thông tin báo cáo một cách chính xác, khoa học.

Năm là, thông tin báo cáo của các đơn vị được lập phục vụ cho việc giải trình tính tuân thủ pháp luật về NSNN dưới hình thức báo cáo quyết toán NSNN. Các đơn vị còn lập báo cáo tài chính phục vụ cho việc quản lý điều hành các hoạt động tại đơn vị và lập báo cáo tài chính nhà nước.

Sáu là, các quy định về chứng từ, sổ kế toán phù hợp với đặc điểm quản lý và việc ứng dụng công nghệ thông tin hiện nay, đảm bảo tính linh hoạt, gắn trách nhiệm của các đơn vị kế toán nhưng vẫn đáp ứng yêu cầu về nội dung và hình thức, cũng như cách ghi chép về ngân sách.

Tuy nhiên, quá trình triển khai các quy định về kế toán công tại Việt Nam cho thấy, một số hạn chế, khó khăn như: Hoạt động của các đơn vị trong lĩnh vực công rất đa dạng, tại nhiều các đơn vị khác nhau.

Việc quy định về phương pháp ghi nhận và báo cáo kế toán cần phải căn cứ vào các quy định về tài chính, ngân sách và đối với các mô hình hoạt động khác nhau; Cơ chế tài chính theo định hướng cải cách ngày càng tiếp cận các phương thức quản lý mới, dần dần nâng cao trách nhiệm của các đơn vị kế toán, trong khi các hoạt động của các đơn vị mang tính tự chủ nhiều hơn, càng đặt ra yêu cầu áp dụng phương pháp kế toán tuân thủ theo các thông lệ, quy tắc chung là chuẩn mực kế toán quy định; Cơ sở để lập báo cáo tài chính tại các đơn vị do chưa áp dụng theo chuẩn mực kế toán phù hợp thông lệ quốc tế nên còn có các hạn chế nhất định.

Kế toán các đơn vị HCSN công lập được xây dựng trên cơ sở kế toán DN theo phương pháp dồn tích nhưng trên thực tế chưa tách bạch được kế toán của 3 loại hoạt động phổ biến ở các đơn vị này, nên kế toán mới chỉ giúp được các đơn vị này theo dõi, kiểm tra các nghiệp vụ kinh tế, tài chính mà chưa xác định được giá dịch vụ đầy đủ và hiệu quả tài chính các hoạt động của đơn vị sự nghiệp công lập...

Yêu cầu phát triển và vận dụng Chuẩn mực kế toán công

Cách đây gần 20 năm, Việt Nam đã tiến hành xây dựng và công bố hệ thống chuẩn mực kế toán trong lĩnh vực doanh nghiệp, hiện nay đang có kế hoạch triển khai áp dụng chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế. Tuy nhiên, trong lĩnh vực kế toán công cho đến nay mới chỉ xây dựng và ban hành các văn bản hướng dẫn công tác kế toán tại các đơn vị kế toán cụ thể thuộc lĩnh vực này.

Các quy định được đặt ra trong các chế độ kế toán này phần lớn là các quy định hướng dẫn công tác kế toán và tổ chức công việc kế toán, chưa có những quy định mang tính nguyên tắc, thống nhất và đầy đủ, đồng bộ, phù hợp với thông lệ quốc tế. Nói cách khác, hiện nay, Việt Nam chưa ban hành hệ thống chuẩn mực kế toán công đầy đủ, thống nhất quy định các nguyên tắc kế toán và các phương pháp đánh giá một cách khoa học phù hợp với thông lệ quốc tế.

Theo đánh giá của Bộ Tài chính, trong những năm gần đây, quá trình hội nhập kinh tế quốc tế tại Việt Nam diễn ra rất mạnh mẽ. Việc tham gia các Hiệp định thương mại tự do, gia nhập các tổ chức kinh tế thế giới và khu vực đòi hỏi Việt Nam phải cung cấp thông tin có tính chuẩn mực, có khả năng so sánh và được quốc tế thừa nhận.

Bên cạnh đó, hiện Việt Nam đang triển khai thực hiện Đề án Tổng Kế toán nhà nước nhằm xây dựng hệ thống báo cáo tài chính nhà nước của Chính phủ và chính quyền địa phương, nhằm đảm bảo tính kịp thời, đầy đủ, công khai, minh bạch, phù hợp với thông lệ quốc tế. Theo đó, cần đặt ra yêu cầu phải xây dựng và công bố hệ thống chuẩn mực kế toán công phù hợp với thông lệ quốc tế và thực tế tại Việt Nam để có cơ sở xác định đối tượng, phạm vi, quy trình và nội dung thông tin báo cáo tài chính nhà nước do Tổng Kế toán Nhà nước cung cấp.

Các đơn vị kế toán hoạt động trong lĩnh vực công hiện nay đang áp dụng các chế độ kế toán phù hợp với đặc điểm tổ chức và hoạt động của mình. Việc ban hành hệ thống chuẩn mực kế toán sẽ giúp cho các nguyên tắc, kỹ thuật kế toán được thống nhất, đồng bộ, đảm bảo thông tin của các đơn vị chính xác, phù hợp và tin cậy. Xu hướng mở rộng các hoạt động tự chủ cho các đơn vị sự nghiệp dẫn đến yêu cầu cần phải áp dụng các kỹ thuật kế toán phù hợp yêu cầu quản lý và hoạt động tự chủ. Các thông tư hướng dẫn mặc dù đã cố gắng tiếp cận thông lệ quốc tế, nhưng theo đánh giá vẫn còn khác biệt khá lớn ở một số lĩnh vực.

Việc công bố và thực hiện hệ thống chuẩn mực công mang lại nhiều lợi ích cho các hoạt động hội nhập quốc tế, cũng như việc nâng cao lòng tin của các nhà đầu tư, các tổ chức tài chính kinh tế trong và ngoài nước. Vì vậy, việc xây dựng và ban hành các chuẩn mực kế toán công Việt Nam là cần thiết trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Việc xây dựng hệ thống các chuẩn mực kế toán công cũng tạo ra một môi trường pháp lý quan trọng cho lĩnh vực kế toán nhà nước, góp phần quản lý, quản trị ngày càng tốt hơn nền tài chính quốc gia ở cả tầm vĩ mô và vi mô.

Trước đòi hỏi từ thực tiễn này, ngày 31/7/2019, Bộ Tài chính đã ban hành Quyết định số 1299/QĐ-BTC phê duyệt “Đề án công bố hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam”. Trong đó, mục tiêu tổng quát đề án đặt ra là "Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về tài chính, kế toán; tạo dựng công cụ quản lý hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước và tại các đơn vị trong lĩnh vực công; nâng cao trách nhiệm giải trình của các đơn vị trong lĩnh vực công, kịp thời, đầy đủ và được quốc tế thừa nhận. Xác định các cơ sở để xây dựng báo cáo tài chính nhà nước, thực hiện chức năng Tổng Kế toán nhà nước của Kho bạc Nhà nước.

Thúc đẩy sự hội nhập của nền kinh tế, đặc biệt là trong lĩnh vực công với khu vực và thế giới, góp phần nâng cao tính minh bạch và có thể so sánh được của các thông tin tài chính. Cơ sở để xây dựng hệ thống chuẩn mực kế toán của Việt Nam, được nêu tại Khoản 3, Điều 7 Luật Kế toán: “Bộ Tài chính quy định chuẩn mực kế toán, chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp kế toán trên cơ sở chuẩn mực quốc tế về kế toán phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam”. Như vậy, hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam sẽ căn cứ vào hệ thống chuẩn mực kế toán công quốc tế.

Theo Quyết định số 1299/QĐ-BTC, Hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam sau khi ban hành sẽ là cơ sở để các đơn vị trong lĩnh vực công thực hiện công tác kế toán, lập báo cáo tài chính, cung cấp thông tin hữu ích cho việc quản lý, kiểm tra, giám sát các nguồn lực thuộc Nhà nước, đặc biệt là thống nhất tập trung dữ liệu của các đơn vị kế toán công và áp dụng các quy dịnh của kế toán theo thông lệ quốc tế, hướng dẫn đến kế toán dồn tích đầy đủ đối với đối tượng là kế toán công; đồng thời, tạo điều kiện thúc đẩy quá trình hội nhập kinh tế, thu hút nguồn lực bên ngoài, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các đơn vị kế toán công.

Theo lộ trình đề ra tại Quyết định số 1299/QĐ-BTC, từ năm 2019 đến năm 2024, Bộ Tài chính chuẩn bị các điều kiện cần thiết thực hiện Đề án để đảm bảo ban hành hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam theo từng giai đoạn.

Trong giai đoạn 1 (năm 2019), Bộ Tài chính đã xây dựng và ban hành Đề án công bố hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam và thành lập Ban soạn thảo, tổ biên tập chuẩn mực kế toán công Việt Nam.

Trong giai đoạn 2 (2020 - 2024), nghiên cứu, xây dựng, ban hành và công bố các chuẩn mực kế toán công Việt Nam theo lộ trình sau: Đợt 1 thực hiện từ tháng 01/2020 đến tháng 12/2020; Đợt 2 thực hiện từ tháng 01/2021 đến tháng 12/2021; Đợt 3 thực hiện từ tháng 01/2022 đến tháng 12/2022; Đợt 4 thực hiện từ tháng 01/2023 đến tháng 12/2023; Các đợt còn lại thực hiện từ tháng 01/2024.

Sau khi ban hành được 21 chuẩn mực (4 đợt), Bộ Tài chính sẽ tổng kết, đánh giá và lựa chọn các chuẩn mực còn lại trong các giai đoạn tiếp theo phù hợp với cơ chế, chính sách trong khu vực công được sửa đổi, bổ sung đồng bộ, phù hợp.

Trường hợp cơ chế tài chính, ngân sách không điều chỉnh phù hợp, cần xác định rõ các nội dung không áp dụng theo chuẩn mực kế toán công quốc tế. Trong các đợt còn lại sẽ ban hành các chuẩn mực có những khác biệt lớn, cần nghiên cứu để áp dụng khi có đủ điều kiện để giải quyết sự khác biệt phù hợp với kinh tế Việt Nam.

Một số khuyến nghị

Cùng với mục tiêu cải cách nền kinh tế nói chung, nhiệm vụ đặt ra cho ngành Tài chính là xây dựng hệ thống kế toán công thống nhất, hiện đại theo nguyên tắc dồn tích, phục vụ yêu cầu quản lý ngân sách và tài chính công nhằm đánh giá hiệu quả chi tiêu ngân sách, theo dõi tình hình công nợ và tài sản của Nhà nước, xây dựng bảng tổng kết tài sản quốc gia... đảm bảo tính công khai, minh bạch phù hợp với các thông lệ quốc tế.

Trong bối cảnh đó, việc ban hành hệ thống chuẩn mực kế toán công sẽ giải quyết được một vấn đề có tính thời sự cấp bách, đặc biệt là trong điều kiện thực hiện lộ trình triển khai lập báo cáo tài chính nhà nước nói riêng và hoàn thiện hệ thống kế toán công nói chung. Việc ban hành hệ thống chuẩn mực kế toán công của Việt Nam là căn cứ ban hành hệ thống chế độ kế toán hướng dẫn cụ thể, đối với từng loại hình đơn vị, đặc điểm tổ chức hoạt động trong mối quan hệ, phù hợp với các cơ chế chính sách về tài chính công và NSNN.

Trên bình diện thế giới, xu hướng chung hiện nay các nước đã và đang từng bước công bố chuẩn mực kế toán công. Như vậy, việc áp dụng chuẩn mực kế toán công là yêu cầu khách quan, tất yếu trong quá trình phát triển và hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Đồng thời, với xu hướng chung trên thế giới và yêu cầu thực tế, Việt Nam cần tiếp cận với Chuẩn mực kế toán công quốc tế. Tuy nhiên, với những đặc điểm riêng của hệ thống kế toán công của Việt Nam, trong quá trình xây dựng và áp dụng chuẩn mực kế toán công của nước ta trong thời gian tới, cần chú trọng triển khai một số vấn đề sau:

Một là, kế toán là một trong hệ thống các công cụ phục vụ cho công tác quản lý, do vậy các chuẩn mực kế toán công khi ban hành phải phù hợp và đáp ứng được yêu cầu đặt ra của cơ chế quản lý kinh tế, tài chính nói chung và tài chính nhà nước nói riêng.

Hai là, Bộ Tài chính tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về kế toán công của Việt Nam. Đồng thời, tổ chức ra soát khung pháp lý theo hướng cải cách để đưa ra các kiến nghị cần sửa đổi trong hệ thống pháp luật về NSNN và các quy định về quản lý tài chính công. Ngoài ra, rà soát các quy định của pháp luật về cơ chế tài chính, các quy định của pháp luật để nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung tạo cơ sở pháp lý ban hành các chuẩn mực kế toán mới, hoặc nghiên cứu trình bày sự khác biệt trong báo cáo tài chính liên quan đối với một số ít các chuẩn mực có điều kiện cho phép.

Ba là, đảm bảo sự thống nhất và đồng bộ của chuẩn mực kế toán công phù hợp với các văn bản pháp lý liên quan đến quản lý tài chính nhà nước như: Luật NSNN, Luật Quản lý nợ công, Luật Quản lý, sử dụng tài sản công... Đồng thời, làm rõ những nội dung có thể thực hiện áp dụng nguyên mẫu, một số thực hiện có điều chỉnh phù hợp với đặc thù và điều kiện của Việt Nam.

Bên cạnh đó, làm rõ phương thức trình bày sự khác biệt, đề cập cụ thể đối tượng áp dụng và lộ trình thực hiện. Theo các chuyên gia kế toán, hệ thống chuẩn mực kế toán công quốc tế được xây dựng và áp dụng chung, tuy nhiên đối với từng quốc gia có những đặc thù khác biệt do cơ chế quản lý tài chính, ngân sách.

Tài liệu tham khảo:
1. Quốc hội (2015), Luật Kế toán số 88/2015/QH13 ngày 20/11/2015;
2. Bộ Tài chính (2019), Quyết định số 1299/QĐ-BTC ngày 31/7/2019 phê duyệt “Đề án công bố hệ thống chuẩn mực kế toán công Việt Nam”;
3. Bộ Tài chính (2019), Thông tư số 70/2019/TT-BTC ngày 03/10/2019 hướng dẫn chế độ kế toán ngân sách và tài chính xã;
4. Bộ Tài chính (2017), Thông tư số 107/2017/TT-BTC ngày 10/10/2017 hướng dẫn chế độ kế toán hành chính, sự nghiệp;
5. Bộ Tài chính (2017), Thông tư số 77/2017/TT-BTC ngày 28/7/2017 hướng dẫn chế độ kế toán ngân sách nhà nước và hoạt động nghiệp vụ kho bạc nhà nước áp dụng cho hệ thống thông tin quản lý ngân sách và nghiệp vụ kho bạc;
6. Nguyễn Thị Thọ (2020), Chế độ kế toán trong lĩnh vực công tại Việt Nam và yêu cầu xây dựng hệ thống chuẩn mực kế toán công, Tạp chí Tài chính kỳ 1+2 tháng 2/2020.