Phóng viên: Thưa ông, thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá đang được coi là một công cụ quan trọng trong chính sách tài khóa và phát triển kinh tế - xã hội. Ông nhận định như thế nào về vấn đề này?

ThS. Đào Thế Sơn: Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá là một phần của “thuế sức khỏe” – một công cụ tài khóa quan trọng nhằm điều chỉnh hành vi tiêu dùng, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và tạo nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Khác với các loại thuế phổ biến áp dụng rộng rãi cho nhiều mặt hàng, thuế sức khỏe chỉ đánh vào những sản phẩm có tác động tiêu cực đến con người và môi trường, như thuốc lá, đồ uống có cồn hay nước ngọt có đường.

Mục tiêu của thuế tiêu thụ đặc biệt không chỉ là tạo thêm nguồn thu cho ngân sách mà còn hướng đến việc phân bổ nguồn lực một cách hiệu quả, khuyến khích người tiêu dùng giảm sử dụng các sản phẩm có hại. Khi giá thuốc lá tăng do thuế cao hơn, người hút thuốc có xu hướng cắt giảm lượng tiêu thụ hoặc từ bỏ hoàn toàn. Điều này giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá, từ đó giảm gánh nặng bệnh tật cho hệ thống y tế. Đồng thời, ngân sách thu được từ thuế thuốc lá có thể được đầu tư vào các chương trình y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng và các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs).

Phóng viên: Các nghiên cứu quốc tế cho thấy, việc tăng thuế thuốc lá có thể giúp giảm đáng kể số người hút thuốc và tỷ lệ tử vong do thuốc lá gây ra. Ông đánh giá thế nào về tác động này tại Việt Nam nếu chính sách tăng thuế được áp dụng? 

ThS. Đào Thế Sơn: Theo báo cáo của nhóm Task Force về Chính sách Tài khóa cho Y tế, nếu tất cả các quốc gia đồng loạt tăng thuế tiêu thụ đặc biệt để làm giá thuốc lá tăng thêm 50%, hơn 50 triệu ca tử vong sớm trên toàn cầu có thể được ngăn chặn trong vòng 50 năm tới. Bên cạnh đó, chính sách này cũng giúp các quốc gia thu về hơn 20 nghìn tỷ USD doanh thu thuế bổ sung, tạo nguồn lực quan trọng để đầu tư vào các chương trình y tế, phúc lợi xã hội và phát triển kinh tế.

Ở Việt Nam, theo các kịch bản thuế tiêu thụ đặc biệt đang được đề xuất, việc tăng thuế có thể giúp giảm số lượng người hút thuốc đáng kể.  Cụ thể, tại dự án Luật thuế tiêu thụ đặc biệt sửa đổi,  Bộ Tài chính đề xuất lộ trình giai đoạn 2025 - 2030, thuế theo tỷ lệ (%) vẫn được giữ nguyên ở mức 75%, nhưng có sự khác biệt về mức thuế tuyệt đối giữa các phương án. Với phương án 1 là mức thuế tuyệt đối tăng từ 2.000 đồng/bao năm 2025 lên 10.000 đồng/bao năm 2030. Còn phương án 2 là mức thuế tuyệt đối bắt đầu cao hơn, từ 5.000 đồng/bao năm 2025 và tăng lên 10.000 đồng/bao năm 2030. Ở góc độ khác, theo đề xuất của Bộ Y tế, mức thuế cao hơn đáng kể, từ 5.000 đồng/bao năm 2025 và tăng lên 15.000 đồng/bao năm 2030.

Nếu áp dụng phương án 2 của Bộ Tài chính, mức thuế cao hơn sẽ ngăn chặn 2,46 triệu người hút mới so với kịch bản không tăng thuế. Trong khi đó, đề xuất của Bộ Y tế với mức thuế mạnh hơn có thể giúp giảm 696.000 người hút thuốc so với hiện tại, tức là giảm tổng cộng 3,16 triệu người so với trường hợp không tăng thuế. Điều này có ý nghĩa quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng, giúp giảm bệnh tật và gánh nặng y tế do thuốc lá gây ra. 

Phóng viên: Một số ý kiến lo ngại rằng việc tăng thuế thuốc lá có thể ảnh hưởng đến ngành sản xuất thuốc lá và việc làm. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào? 

ThS. Đào Thế Sơn: Đây là một mối quan tâm phổ biến khi thảo luận về chính sách thuế thuốc lá. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng tác động tiêu cực của việc tăng thuế đối với ngành sản xuất thuốc lá là không đáng kể, trong khi lợi ích thu được cho nền kinh tế và xã hội lại rất lớn. 

Khi tiêu dùng thuốc lá giảm, chi tiêu của người dân sẽ được chuyển sang các nhu cầu thiết yếu khác, giúp kích thích tăng trưởng ở những ngành khác như thực phẩm, giáo dục và y tế. Ngoài ra, nhiều quốc gia đã cho thấy rằng quá trình chuyển đổi khỏi ngành thuốc lá có thể mở ra nhiều cơ hội việc làm mới trong các lĩnh vực bền vững hơn. Vì vậy, thay vì lo ngại về việc giảm sản xuất thuốc lá, chúng ta nên tập trung vào các chính sách hỗ trợ người lao động trong ngành chuyển đổi sang những công việc khác mang lại giá trị cao hơn cho xã hội. 

Phóng viên: Vậy theo ông, với mục tiêu giảm tối đa tỷ lệ hút thuốc lá trong giai đoạn tới, Việt Nam nên lựa chọn phương án tăng thuế nào để đạt được hiệu quả tối ưu? 

ThS. Đào Thế Sơn: Mỗi phương án thuế đều có những tác động nhất định, nhưng để đạt được hiệu quả cao nhất trong việc giảm tỷ lệ hút thuốc và tăng nguồn thu cho y tế công cộng, Việt Nam nên xem xét áp dụng mức thuế mạnh hơn.

Tôi cho rằng đề xuất của Bộ Y tế có nhiều ưu điểm, vì mức thuế cao hơn sẽ giúp giảm mạnh tỷ lệ hút thuốc, đồng thời mang lại nguồn thu đáng kể để đầu tư vào các chương trình phòng chống tác hại thuốc lá và cải thiện hệ thống y tế. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, ở các quốc gia có mức thuế thuốc lá cao, tỷ lệ hút thuốc giảm đáng kể mà không gây ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế. Vì vậy, một chính sách thuế quyết liệt hơn sẽ mang lại lợi ích dài hạn cho sức khỏe cộng đồng và sự phát triển bền vững.

Phóng viên: Xin cảm ơn những chia sẻ của ông!