Những yếu tố tác động đến phát triển thị trường trái phiếu

Trong những năm qua, thị trường trái phiếu Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả khả quan, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế của đất nước. Cụ thể như:

Khung khổ pháp lý

Trong những năm qua, khung khổ pháp lý cho hoạt động thị trường trái phiếu đã được kiện toàn từ cấp Luật đến Thông tư hướng dẫn (gồm Luật Quản lý nợ công, Luật Ngân sách nhà nước, Luật Doanh nghiệp, Nghị định số 01/2011/NĐ-CP, Nghị định số 90/2011/NĐ-CP, Nghị định số 88/2014/NĐ-CP, Quyết định số 261/QĐ-BTC và các Thông tư hướng dẫn).

Trong năm 2015, Bộ Tài chính đã ban hành thế hệ 2 của các Thông tư hướng dẫn Nghị định số 01/2011/ NĐ-CP về phát hành trái phiếu chính phủ, trái phiếu được Chính phủ bảo lãnh và trái phiếu chính quyền địa phương để phù hợp với sự phát triển thị trường và thông lệ quốc tế, tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể huy động vốn trên thị trường trái phiếu.

Một là, trái phiếu chính phủ

Thông tư số 111/2015/TT-BTC ngày 28/7/2015 hướng dẫn phát hành trái phiếu chính phủ tại thị trường trong nước. Tại thông tư này có một số quy định cụ thể như: (i) Nâng cao một bước về quyền lợi và nghĩa vụ của thành viên đấu thầu; (ii) Cho phép phát hành sản phẩm mới là trái phiếu không thanh toán lãi định kỳ; (iii) Hoàn thiện quy trình bảo lãnh và đấu thầu phát hành trái phiếu chính phủ (thời gian thông báo, thanh toán, đăng ký, lưu ký, niêm yết và giao dịch trái phiếu) để rút ngắn thời gian đưa trái phiếu vào đăng ký, lưu ký, niêm yết và giao dịch; (iv) Cải thiện lịch biểu đấu thầu và ngày đáo hạn trái phiếu chính phủ để thuận tiện cho nhà đầu tư trong việc tham gia đấu thầu và hỗ trợ công tác quản lý ngân quỹ của Kho bạc Nhà nước; (v) Quy định chi tiết về phương thức bán lẻ trái phiếu.

Hai là, trái phiếu được chính phủ bảo lãnh

Thông tư số 99/2015/TT-BTC ngày 29/6/2015 hướng dẫn về phát hành trái phiếu được Chính phủ bảo lãnh. Cụ thể hơn về vấn đề này, tại Thông tư số 99/2015/TT-BTC có một số nội dung đáng lưu ý như: (i) Quy định chi tiết hơn về hồ sơ cấp bảo lãnh phát hành trái phiếu; (ii) Hoàn chỉnh quy định về đăng ký lưu ký niêm yết trái phiếu được Chính phủ bảo lãnh; (iii) Quy định rõ nội dung công bố thông tin, thời hạn công bố thông tin và cách thức công bố thông tin của các chủ thể phát hành trái phiếu được Chính phủ bảo lãnh nhằm tăng tính công khai minh bạch và tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà đầu tư khi tham gia mua trái phiếu.

Ba là, trái phiếu chính quyền địa phương

Thông tư số 100/2015/TT-BTC ngày 29/6/2015 hướng dẫn về phát hành trái phiếu chính quyền địa phương tại thị trường trong nước. Theo đó, thông tư này có một số nội dung quy định cụ thể như: (i) Quy định chi tiết hơn về hồ sơ và Đề án phát hành trái phiếu chính quyền địa phương; (ii) Quy định về phương thức mua lại, hoán đổi trái phiếu chính quyền địa phương; (iii) Quy định chế độ công bố thông tin trước và sau khi phát hành trái phiếu chính quyền địa phương. Tất cả các quy định mới nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các địa phương huy động vốn thông qua phát hành trái phiếu; đồng thời tăng cường tính công khai minh bạch của chính quyền địa phương thông qua phát hành trái phiếu để thu hút sự tham gia của các nhà đầu tư.

Bốn là, trái phiếu doanh nghiệp

Trong năm 2014, Bộ Tài chính đã trình Chính phủ ký ban hành Nghị định số 88/2014/NĐ-CP về dịch vụ xếp hạng tín nhiệm, nhằm thúc đẩy sự phát triển của thị trường trái phiếu doanh nghiệp. Trên cơ sở đó, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 507/ QĐ-TTg ngày 7/4/2015 về Quy hoạch phát triển dịch vụ xếp hạng tín nhiệm đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030.

Quy mô thị trường trái phiếu

- Về tổ chức phát hành, đăng ký, lưu ký, niêm yết giao dịch trái phiếu: Hiện nay, đối với trái phiếu chính phủ, trái phiếu được chính phủ bảo lãnh và trái phiếu chính quyền địa phương việc đăng ký, lưu ký được thực hiện tại Trung tâm lưu ký chứng khoán, việc tổ chức đấu thầu, niêm yết và giao dịch trái phiếu được thực hiện qua Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội. Đối với trái phiếu doanh nghiệp chủ yếu phát hành theo hình thức riêng lẻ.

- Về hệ thống thành viên đấu thầu trái phiếu chính phủ: Từ năm 2012, theo quy định của Nghị định số 01/2011/NĐ-CP của Chính phủ và Thông tư số 17/2012/TT-BTC của Bộ Tài chính hướng dẫn phát hành trái phiếu chính phủ tại thị trường trong nước, đã hình thành hệ thống thành viên đấu thầu trái phiếu chính phủ với quyền lợi, nghĩa vụ cơ bản như khối lượng mua trái phiếu chính phủ tối thiểu, cam kết yết giá chào mua - chào bán... Sau 3 năm triển khai thực hiện vấn đề này, hiện nay hệ thống thành viên đấu thầu của Việt Nam gồm có 24 thành viên với 18 ngân hàng thương mại và 6 công ty chứng khoán.

- Về cơ cấu nhà đầu tư: Cơ cấu nhà đầu tư trên thị trường trái phiếu bao gồm các ngân hàng thương mại (nắm giữ 80% tổng khối lượng trái phiếu phát hành trên thị trường), các nhà đầu tư có tổ chức như các công ty bảo hiểm, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm tiền gửi, quỹ đầu tư, công ty chứng khoán. Nhà đầu tư nước ngoài không có hiện diện thương mại tại Việt Nam chỉ nắm giữ khoảng 1 - 2% khối lượng trái phiếu phát hành. Hiện nay, Bộ Tài chính đang hoàn thiện Nghị định về Quỹ Hưu trí tự nguyện để trình Chính phủ ban hành nhằm góp phần phát triển hệ thống nhà đầu tư dài hạn trên thị trường trái phiếu. Đồng thời, nghiên cứu các giải pháp nhằm thu hút các nhà đầu tư nước ngoài tham gia trên thị trường trái phiếu.

- Về kết quả phát hành: Tính đến ngày 14/8/2015, tổng khối lượng trái phiếu phát hành ra thị trường là 140.938 tỷ đồng; trong đó, khối lượng phát hành trái phiếu chính phủ là 123.479 tỷ đồng, bằng 49% kế hoạch năm 2015; Khối lượng phát hành trái phiếu được Chính phủ bảo lãnh là 17.459 tỷ đồng, bằng 36% kế hoạch năm 2015; Khối lượng phát hành trái phiếu doanh nghiệp là 11.148 tỷ đồng.

Ngoài ra, năm 2015 là năm đầu tiên phát hành thành công trái phiếu chính phủ kỳ hạn 20 năm (kỳ hạn dài nhất từ trước tới nay) cho các công ty bảo hiểm nhân thọ với khối lượng phát hành trong tháng 7/2015 là 3.450 tỷ đồng. Trên thị trường trái phiếu chính phủ, bên cạnh sản phẩm truyền thống là trái phiếu thanh toán lãi định kỳ, Bộ Tài chính đang nghiên cứu và triển khai 2 sản phẩm mới trên thị trường là trái phiếu không trả lãi định kỳ và trái phiếu lãi suất thả nổi để đáp ứng nhu cầu của nhà đầu tư trên thị trường.

- Về quy mô thị trường: Tại thời điểm 14/8/2015, dư nợ thị trường trái phiếu là 867.876 tỷ đồng, đạt khoảng 22% GDP năm 2014. Riêng dư nợ thị trường trái phiếu chính phủ là 581.497 tỷ đồng, đạt khoảng 14% GDP năm 2014.

- Về giao dịch thứ cấp: Thanh khoản của thị trường tăng cao, khối lượng giao dịch bình quân trong 8 tháng đầu năm 2015 là 4.102 tỷ đồng/phiên, tăng 15% so cùng kỳ năm 2014. Mặt bằng lãi suất trên thị trường thứ cấp theo sát diễn biến của thị trường sơ cấp. Hệ thống cơ sở hạ tầng cho thị trường trái phiếu từng bước được hiện đại hóa nhằm rút ngắn thời gian đưa trái phiếu vào đăng ký, lưu ký, niêm yết giao dịch trái phiếu.

Bên cạnh những kết quả tích cực của thị trường trái phiếu, nhìn chung quy mô của thị trường trái phiếu ở nước ta vẫn còn nhỏ, tính thanh khoản còn thấp.

Thứ nhất, về các quy định pháp lý. Đến nay, chúng ta vẫn chưa có khung khổ pháp lý về hoạt động định mức tín nhiệm nên chưa tạo được niềm tin cho các nhà đầu tư nước ngoài về mức độ rủi ro của trái phiếu.

Thứ hai, việc tham gia thị trường trái phiếu của doanh nghiệp mới chỉ là những bước đi đầu tiên, quy mô còn nhỏ nên mới chỉ phát hành ra thị trường nội địa và phương thức phát hành riêng lẻ.

Thứ ba, chất lượng trái phiếu phát hành chưa cao, tính thanh khoản kém do có lãi suất cố định, giá trái phiếu ít biến động nên các nhà đầu tư không thấy hấp dẫn khi nắm giữ trái phiếu, các nhà đầu tư tổ chức là các tổ chức ngân hàng, các công ty bảo hiểm hay các doanh nghiệp lớn nắm giữ trái phiếu, nhằm mục đích quản lý thanh khoản chứ không phải nhằm mục đích lợi nhuận.

Thứ tư, thiếu vắng nhà tạo lập thị trường. Các nhà tạo lập thị trường trái phiếu đóng vai trò là người môi giới và tự doanh trái phiếu và họ thu lợi nhuận từ các hoạt động này.

Thứ năm, thông tin giao dịch vẫn chưa được báo cáo đúng bản chất, nên ảnh hưởng đến tính chính xác về bản chất và thời điểm của lãi suất giao dịch; trái phiếu doanh nghiệp hầu như không có giao dịch, nếu có thì thông tin cũng không được công bố để làm cơ sở định giá cho thị trường.

Định hướng và giải pháp phát triển thị trường trái phiếu

Trong thời gian tới, để tiếp tục xây dựng và phát triển thị trường trái phiếu một cách bền vững, thanh khoản cao và từng bước tiệm cận với các thông lệ, chuẩn mực quốc tế, Bộ Tài chính đã đặt ra mục tiêu cụ thể là tổng dư nợ thị trường trái phiếu đạt 38% GDP trong năm 2020. Trong đó, dư nợ thị trường trái phiếu chính phủ đạt 22% GDP, thị trường trái phiếu được chính phủ bảo lãnh đạt 8% GDP, thị trường trái phiếu chính quyền địa phương đạt 1% GDP và thị trường trái phiếu doanh nghiệp đạt 7% GDP.

Để triển khai các giải pháp phát triển thị trường theo đúng lộ trình phát triển thị trường trái phiếu Việt Nam đến năm 2020 tại Quyết định số 261/QĐ-BTC ngày 1/2/2013 của Bộ trưởng Bộ Tài chính, cần tập trung triển khai thực hiện đồng bộ nhóm giải pháp sau:

Thứ nhất, về nhóm giải pháp hoàn thiện khung khổ pháp lý

Bộ Tài chính tiếp tục hoàn thiện khung khổ pháp lý cho thị trường trái phiếu, để đảm bảo phù hợp với sự phát triển của thị trường và thông lệ quốc tế cụ thể như sau:

(i) Đối với trái phiếu doanh nghiệp: Đánh giá triển khai thực hiện Nghị định số 90/2011/NĐ-CP về phát hành trái phiếu doanh nghiệp. Trên cơ sở đó, Bộ Tài chính sẽ trình Chính phủ Nghị định thay thế Nghị định số 90/2011/NĐ-CP với các điểm sửa đổi, bổ sung đảm bảo phù hợp với sự phát triển của thị trường trái phiếu doanh nghiệp. Ngoài ra, tiếp tục triển khai Nghị định số 88/2014/NĐ-CP về dịch vụ xếp hạng tín nhiệm, nhằm thúc đẩy sự phát triển của thị trường trái phiếu doanh nghiệp.

(ii) Đối với trái phiếu chính phủ: Tiếp tục nghiên cứu ban hành các sản phẩm mới để đa dạng hoá sản phẩm trên thị trường. Tiếp tục nghiên cứu cơ chế hỗ trợ thanh khoản để thành lập hệ thống nhà tạo lập thị trường từ hệ thống thành viên đấu thầu trái phiếu Chính phủ.

(iii) Tiếp tục nghiên cứu trình Chính phủ ban hành Nghị định Quỹ Hưu trí tự nguyện để thúc đẩy nhu cầu đầu tư dài hạn trên thị trường trái phiếu.

Thứ hai, về nhóm giải pháp thị trường

Các giải pháp thị trường mà Bộ Tài chính cần tiếp tục triển khai trong thời gian tới như sau:

Một là, phối hợp với Ngân hàng Nhà nước trong việc điều hành thị trường tài khoá và thị trường tiền tệ, đảm bảo lãi suất phát hành trái phiếu và lãi suất tiền tệ được ổn định, ít biến động lớn.

Hai là, phát triển hệ thống nhà đầu tư: Khuyến khích phát triển hệ thống nhà đầu tư dài hạn trên thị trường như Quỹ Hưu trí, các công ty bảo hiểm... giảm dần sự phụ thuộc vào hệ thống các ngân hàng thương mại. Tiếp tục xây dựng lộ trình thu hút nhà đầu tư nước ngoài với các giải pháp căn bản để: (i) ổn định nền kinh tế vĩ mô; (ii) xây dựng và phát triển các sản phẩm trái phiếu phái sinh như hợp đồng, kỳ hạn... để phòng ngừa rủi ro trên thị trường trái phiếu; (iii) tăng cường tính công khai minh bạch trên thị trường thông qua xây dựng trang thông tin điện tử chuyên biệt cho thị trường trái phiếu gồm đầy đủ dữ liệu thông tin về thị trường.

Ba là, phát triển hệ thống nhà tạo lập thị trường trên cơ sở hệ thống thành viên đấu thầu trái phiếu chính phủ với các giải pháp như: (i) Ban hành khuôn khổ pháp lý về quyền lợi và nghĩa vụ của nhà tạo lập thị trường, theo đó nâng cao trách nhiệm của các thành viên đấu thầu trên thị trường sơ cấp; (ii) thúc đẩy nhanh quá trình đăng ký, lưu ký, niêm yết giao dịch, cung cấp thông tin giá cả nhằm hỗ trợ sự tham gia của các nhà tạo lập thị trường trên thị trường thứ cấp; (iii) tiếp tục nghiên cứu ban hành cơ chế chính sách về cơ chế hỗ trợ thanh khoản trên thị trường để tiến tới quy định thêm nghĩa vụ đối với các nhà tạo lập thị trường trên thị trường thứ cấp là chào giá cam kết 2 chiều; (iv) tăng cường các cuộc đối thoại định kỳ với thành viên để nắm bắt nhu cầu và vướng mắc trong triển khai hệ thống thành viên đấu thầu.

Bốn là, phát triển hệ thống công nghệ thông tin: Tiếp tục hiện đại hóa hệ thống công nghệ thông tin trên thị trường để đảm bảo hoạt động phát hành và giao dịch trái phiếu diễn ra thông suốt; rút ngắn thời gian từ khâu phát hành đến niêm yết trái phiếu tạo thanh khoản trên thị trường.

Năm là, xây dựng hệ thống thông tin dữ liệu của thị trường trái phiếu doanh nghiệp để tăng cường tính công khai minh bạch, thúc đẩy sự phát triển của thị trường trái phiếu doanh nghiệp.