- “Chào ngài Tổng thống, tôi là Castro”

- “Vâng, tôi biết, thưa ngài Chủ tịch”.

Đó là màn chào hỏi xã giao đầu tiên giữa hai nguyên thủ Cuba và Mỹ sau nửa thế kỷ thù địch, diễn ra tại đám tang người anh hùng chống phân biệt chủng tộc Nelson Mandela hồi tháng 12.2013 ở Nam Phi, đã làm dậy sóng giới truyền thông khắp thế giới.

Đây cũng là điều dễ hiểu vì tại Tây bán cầu, cả Mỹ và Cuba đều có vai trò đặc biệt: nếu Mỹ là biểu tượng của sức mạnh và sự thịnh vượng vật chất với ảnh hưởng bao trùm, thì Cuba là hình mẫu của những giá trị nhân văn, lòng dũng cảm, ý chí cách mạng kiên cường và tinh thần quốc tế chủ nghĩa vô tư.

Hầu hết các nguyên thủ có mặt đều dành một phần thời lượng phát biểu của mình - 8 phút theo quy định lễ tân – để ca ngợi sự góp mặt lần đầu tiên của Cuba tại điểm hẹn châu lục này như: là thành quả của cuộc “đấu tranh bằng nhân phẩm trong suốt 6 thập kỷ” (Tổng thống Argentina Cristina Fernández), là một “thắng lợi của Cách mạng, của dân tộc anh hùng và lãnh tụ lịch sử, Fidel Castro” (Tổng thống Bolivia Evo Morales), là “thời khắc lịch sử khi phẩm giá và quyền tự chủ giành chiến thắng” (Tổng thống Ecuador Rafael Correa) hay là thắng lợi “của tình đoàn kết hữu nghị Mỹ Latin” (Tổng thống Venezuela Nicolás Maduro).

Về phần mình, sau khi mở đầu bài diễn văn tại Hội nghị bằng lời bông đùa rằng đáng lẽ ông phải được diễn thuyết cho cả 48 phút của 6 lần vắng mặt trước, Chủ tịch Raúl Castro khẳng định luôn sẵn sàng đối thoại với Mỹ và tái nhấn mạnh tinh thần ấy trong cuộc hội đàm song phương “mọi việc đều có thể được đưa ra thảo luận”. Cuba sẵn sàng thảo luận cả vấn đề nhân quyền và tự do báo chí. Ông nói bằng tiếng Tây Ban Nha: “Chúng tôi sẵn sàng đối thoại về mọi vấn đề với sự kiên nhẫn” dù không quên cảnh báo “không nên có ảo tưởng ở đấy, chúng ta vẫn còn nhiều khác biệt”.

Trong khi đó, Tổng thống Obama – cả trong diễn văn Hội nghị cũng như cuộc gặp riêng Chủ tịch Cuba – nhấn mạnh yếu tố “hướng tới tương lai và khép lại quá khứ” dù, cũng giống như người đàm thoại với mình, thừa nhận tính phức tạp của quan hệ La Habana – Washington sau quá nhiều năm đối đầu. Tổng thống Obama nói rằng, ông cảm thấy đã đến lúc cần làm điều gì đó mới mẻ và xây dựng quan hệ với Chính phủ cũng như người dân Cuba. Ông nói: “Cả hai chúng tôi đều nhất trí rằng hai bên có thể bất đồng ý kiến nhưng vẫn duy trì thái độ tôn trọng lẫn nhau. Và theo thời gian, hai nước có thể khép lại những trang sử cũ để phát triển mối quan hệ mới”.

Những khác biệt mà hai nhà lãnh đạo đề cập đã thể hiện ngay tại các diễn đàn bên lề của hội nghị lần này. Phái đoàn chính thức Cuba đã hai lần rút khỏi các phiên họp của Diễn đàn Xã hội dân sự châu Mỹ để phản đối sự có mặt và khiêu khích của các phần tử phản cách mạng, được tham dự hội nghị với tư cách thành viên phái đoàn Mỹ hoặc do Mỹ bảo trợ. Tương tự, phái đoàn tới hơn 1.000 người của Mỹ cũng bỏ qua Hội nghị các dân tộc, do các phong trào cánh tả và tiến bộ của Mỹ Latin phát động, nơi bày tỏ sự ủng hộ rộng rãi đối với nhân dân và cuộc Cách mạng Cuba.

Có thể nói, những gì diễn ra tại Panama đã phản ánh quá trình đàm phán tái thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nước trong hơn 3 tháng qua sau tuyên bố lịch sử 17.12: nhất trí về chủ trương đối thoại, nhưng bất đồng trong thương lượng cụ thể.

Trong khoảng thời gian ấy, hai bên đã tung vào bàn đàm phán các nhà ngoại giao sành sỏi của mình và chỉ tập trung vào vấn đề tái thiết lập quan hệ ngoại giao, với cột mốc là mở lại hai Đại sứ quán. Thế nhưng tới nay họ cũng mới chỉ gần hoàn thành bước đi đầu tiên ấy, sau khi Bộ Ngoại giao Mỹ đệ trình Tổng thống Obama đề xuất xóa tên Cuba khỏi Danh sách các nước bảo trợ khủng bố - rào cản chính của bước đi này.

Với động thái này và việc hai nguyên thủ đã có cuộc gặp gỡ lịch sử với tinh thần cởi mở tại Panama, có thể tin tưởng rằng hai nước sẽ sớm tuyên bố mở lại hai Đại sứ quán. Tuy nhiên, tái thiết lập quan hệ ngoại giao mới chỉ là khởi đầu của quá trình bình thường hóa quan hệ song phương, mà mỗi bước đi sắp tới còn có ảnh hưởng đối nội và gai góc gấp bội: từ những điều kiện của La Habana về xóa bỏ cấm vận, trả lại căn cứ quân sự Guantánamo, chấm dứt mọi hành động thù địch, cho tới những yêu sách của Washington nhằm thay đổi hệ thống chính trị tại Cuba.

Trong khi đó, Tổng thống Obama sẽ hết nhiệm kỳ vào cuối năm 2016, còn Đảng Cộng sản Cuba đã ấn định lịch trình tổ chức Đại hội VII vào tháng 4.2016 và bầu cử toàn quốc vào năm 2018. Nếu hai bên muốn đạt được những tiến triển mới trước các cột mốc đổi thay đó, họ sẽ còn phải nỗ lực hơn rất nhiều.