Những vấn đề cơ bản của kế toán trách nhiệm

Kế toán trách nhiệm là hệ thống kế toán tập hợp kết quả theo từng lĩnh vực thuộc trách nhiệm cá nhân, bộ phận, nhằm giám sát và đánh giá kết quả của từng bộ phận trong tổ chức. Kế toán trách nhiệm thu thập, xử lý và truyền đạt thông tin có thể kiểm soát trong phạm vi trách nhiệm của nhà quản trị.

Theo Anthony et al (2001), kế toán trách nhiệm là hệ thống kế toán có chức năng thu thập, tổng hợp và báo cáo các dữ liệu kế toán có liên quan đến trách nhiệm của từng nhà quản lý riêng biệt trong một tổ chức.

Hệ thống cung cấp thông tin liên quan đến chi phí, thu nhập của từng bộ phận trách nhiệm nhằm đánh giá trách nhiệm và thành quả mỗi nhà quản ly, đồng thời, tạo ra các báo cáo chứa những đối tượng có thể kiểm soát và không thể kiểm soát đối với một cấp quản lý.

Trong khi đó, nhà nghiên cứu B.Venkatrathnam và Raji Reddy (2008) cho rằng: Kế toán trách nhiệm là hệ thống dựa trên nguyên tắc về ủy quyền và xác định trách nhiệm nhằm kiểm soát nhà quản lý.

Theo hệ thống ủy quyền thì các nhà quản lý phải chịu trách nhiệm trong từng phân khu của tổ chức, các phân khu này là các bộ phận, phòng ban, chi nhánh… mục đích chính của kế toán trách nhiệm theo tác giả đó là kiểm soát các nhà quản lý đối với các bộ phận mà mình chịu trách nhiệm.

Bản chất của kế toán trách nhiệm là mỗi bộ phận được phân cấp quản lý trong bộ máy quản lý có quyền kiểm soát, chỉ đạo và chịu trách nhiệm về những nghiệp vụ riêng biệt thuộc phạm vi phân cấp quản lý của mình.

Các trung tâm trách nhiệm của kế toán trách nhiệm

Thực tế cho thấy, kế toán trách nhiệm chỉ được thực hiện tại doanh nghiệp (DN) có cơ cấu tổ chức bộ máy quản lý được phân quyền một cách rõ ràng. Tùy thuộc vào đặc điểm cơ cấu tổ chức, mức độ phân cấp quản lý và mục tiêu của nhà quản trị DN mà chia ra thành các trung tâm trách nhiệm tương ứng.

Trung tâm trách nhiệm là một bộ phận trong tổ chức mà các nhà quản lý chịu trách nhiệm đối với thành quả hoạt động của bộ phận do mình phụ trách trực tiếp với kết quả của chức năng hay bộ phận đó.

Mỗi trung tâm trách nhiệm trong một tổ chức có toàn quyền kiểm soát các hoạt động của trung tâm mình như quản lý về chi phí, doanh thu và các khoản đầu tư. Thông thường, có 4 trung tâm trách nhiệm:

- Trung tâm chi phí là một đơn vị/bộ phận của tổ chức trong đó nhà quản lý chỉ có quyền điều khiển, kiểm soát sự phát sinh của chi phí, là nơi xuất phát các hoạt động chi phí.

- Trung tâm doanh thu là một đơn vị/bộ phận của tổ chức, trong đó nhà quản lý chịu trách nhiệm về doanh thu phát sinh, không chịu trách nhiệm về lợi nhuận hay vốn đầu tư.

- Trung tâm lợi nhuận là trung tâm trách nhiệm mà ở đó nhà quản lý phải chịu trách nhiệm về lợi nhuận đạt được tại đơn vị do mình chịu trách nhiệm quản lý.

- Trung tâm đầu tư là một đơn vị/bộ phận của tổ chức trong đó nhà quản lý chỉ có chịu trách nhiệm về lợi nhuận và vốn đầu tư sử dụng bởi đơn vị/bộ phận đó.

Kế toán trách nhiệm trong các công ty dệt may niêm yết

Tính đến nay, có 36 công ty dệt may niêm yết trên thị trường chứng khoán (TTCK) Việt Nam (trong đó: trên Sở Giao dịch Chứng khoán TP. Hồ Chí Minh (HOSE) là 9 công ty, Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) là 5 công ty và UpCOM là 22 công ty).

Các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam là các công ty được tổ chức theo cơ cấu tổ chức mô hình tổng công ty và hoạt động chính là sản xuất. Tùy theo tình hình hoạt động sản xuất kinh doanh của mỗi công ty mà cơ cấu tổ chức quản lý khác nhau.

Nhìn chung, dưới góc độ mô hình tổng công ty có hoạt động chính là sản xuất và phù hợp với phong cách quản trị của các DN Việt Nam thì các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam có dạng mô hình phổ biến như Hình2:

Hình 2 cho thấy, các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam có hệ thống phân chia trách nhiệm rõ ràng, không chồng chéo phù hợp cho việc xây dựng các trung tâm trách nhiệm. Bởi kế toán trách nhiệm chỉ được thực hiện ở DN có cơ cấu tổ chức bộ máy quản lý được phân quyền một cách rõ ràng.

Theo ý kiến của nhiều chuyên gia, hệ thống kế toán trách nhiệm không những mang lại nhiều lợi ích và hiệu quả quản lý mà còn cung cấp thông tin hữu ích cho nhà quản trị nhằm xây dựng chiến lược cho các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam.

Tuy nhiên, khảo sát các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam cho thấy, có một thực trạng chung là các công ty này chưa tổ chức hệ thống kế toán trách nhiệm nhằm đánh giá các bộ phận, phòng ban trong công ty.

Một số đề xuất

Từ cơ sở lý luận về tổ chức các trung tâm trách nhiệm trong DN và thực trạng của các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam hiện nay, tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm kiến nghị các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam tổ chức hệ thống kế toán trách nhiệm như sau:

Thứ nhất, tổ chức các trung tâm trách nhiệm.

Các công ty dệt may niêm yết trên TTCK cần tổ chức các trung tâm trách nhiệm như sau:

- Trung tâm chi phí: Dựa trên cách phân loại chi phí theo chức năng, chi tiết theo từng bộ phận, sản xuất tạo cơ sở phục vụ tính giá thành sản phẩm, xác định chi phí ngoài sản xuất và cuối cùng xác định kết quả kinh doanh của Tổng công ty. Trung tâm chi phí được chia thành 3 nhóm: Trung tâm chi phí khối sản xuất; Trung tâm chi phí khối kinh doanh; Trung tâm chi phí khối quản lý.

- Trung tâm doanh thu: Được tập hợp từ doanh thu thực tế phát sinh ở bộ phận kinh doanh là các chi nhánh, cửa hàng.

- Trung tâm lợi nhuận: Là các công ty con, công ty liên kết, chi nhánh, cửa hàng mà tại đó trung tâm lợi nhuận gắn liền với từng cấp độ quản lý, chịu trách nhiệm với kết quả sản xuất và tiêu thụ của trung tâm.

- Trung tâm đầu tư: Là trung tâm mà nhà quản trị của trung tâm đó không chỉ quản lý chi phí và doanh thu mà còn quyết định lượng vốn sử dụng để tiến hành thực hiện các mục tiêu.

Với vai trò là đại diện cao nhất của Tổng công ty, hội đồng quản trị định hướng chính sách tồn tại và phát triển Tổng công ty thông qua hoạch định chính sách, ra nghị quyết hành động nhằm hoàn thành các mục tiêu của Tổng công ty và tối đa hóa lợi ích của các cổ đông.

Thứ hai, xây dựng chỉ tiêu đánh giá trách nhiệm tại các trung tâm trách nhiệm.

Các công ty dệt may niêm yết trên TTCK Việt Nam tổ chức các trung tâm trách nhiệm trên cơ sở cơ cấu tổ chức của DN.

Tuy nhiên, để phát huy hiệu quả của các trung tâm trách nhiệm này, hệ thống kế toán trách nhiệm phải xây dựng chỉ tiêu đánh giá trách nhiệm tại các trung tâm trách nhiệm dựa trên phương pháp so sánh được sử dụng chủ yếu nhằm nghiên cứu sự biến động cũng như mức độ hoàn thành các chỉ tiêu doanh thu, chi phí và lợi nhuận.

Các chỉ tiêu này cần được so sánh giữa báo cáo dự toán với thực tế hoạt động để từ đó đánh giá hiệu quả của từng trung tâm.            

1. PGS., TS. Nguyễn Quang Ngọc (2010), “ Kế toán quản trị DN” – NXB Đại học Kinh tế quốc dân;

2. Đào Văn Tài và cộng sự (2003), Kế toán quản trị áp dụng cho các doanh nghiệp Việt Nam, NXB Tài chính;

3. Phạm Văn Dược, Trần Văn Tùng, Phạm Xuân Thành và Trần Phước (2010), Mô hình báo cáo đánh giá trách nhiệm quản trị công ty niêm yết, NXB Phương Đông;

4. ThS. Nguyễn Thái An, ThS. Vương Thị Bạch Tuyết (2016), Tổ chức kế toán trách nhiệm trong DN sản xuất, Tạp chí Tài chính kỳ I, số tháng 8/2016;

5. Atkinson, A. A., R. D. Banker, R. S. Kaplan and S. M. Young (2001), Responsibility Accounting in Management Accounting - 3th edition, Prentice Hall;

6. B. Venkatrathnam, Raji Reddy (2008), Responsibility Accounting Conceptual Framework (truy cập: http://www.docstoc.com/docs/52046875/responsibility-accounting-conceptual-framework);

7. Ronald W. Hilton (1991), Managerial Accounting, McGraw-Hill Companies.