Khái quát mô hình kinh tế chia sẻ

Theo Wikipidia, kinh tế chia sẻ (Sharing economy) là mô hình “thị trường lai” (ở giữa sở hữu và tặng quà), trong đó đề cập đến việc chia sẻ quyền truy cập vào hàng hóa và dịch vụ (phối hợp thông qua các dịch vụ trực tuyến dựa vào cộng đồng).

Kinh tế chia sẻ cũng được coi là hoạt động tái thiết kinh tế, trong đó các cá nhân ẩn danh có thể sử dụng các tài sản, dịch vụ nhàn rỗi (bao gồm cả các tài sản vô hình như kỹ năng cá nhân và thời gian rảnh rỗi), được sở hữu bởi các cá nhân khác thông qua các nền tảng kết hợp trên Internet. Đó là một mô hình kết nối để những người tiêu dùng có thể tận dụng nguồn lực dư thừa của nhau.

Trong kinh doanh, nền kinh tế chia sẻ được hiểu là một thuật ngữ đề cập đến mô hình kinh doanh khai thác các yếu tố tài nguyên sẵn có của người dùng cuối cùng và kết hợp với các yếu tố công nghệ để hợp thành một mô hình kinh doanh.

Theo đó, mô hình này thường do các doanh nhiệp (DN) khởi nghiệp khởi xướng - đối tượng này không sở hữu bất kỳ một nhà máy hay một kho hàng nào nhưng lại có cả một kho tài nguyên sẵn có trên toàn cầu và luôn sẵn sàng gia nhập vào hệ thống.

Trong khi đó, theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, kinh tế chia sẻ là khái niệm mới xuất hiện trong thời gian gần đây và gắn với sự phát triển của cuộc cách mạng công nghệ số.

Đến nay, có nhiều định nghĩa và cách hiểu khác nhau nhưng theo cách hiểu phổ biến nhất, mô hình kinh tế chia sẻ là một hệ thống kinh tế mà ở đó tài sản hoặc dịch vụ được chia sẻ dùng chung giữa các cá nhân, hoặc không phải trả tiền hoặc không trả một khoản phí, với tính chất điển hình là thông qua các công cụ Internet.

Đây là một phương thức kết nối mới giữa người mua (người dùng) và người bán (người cung cấp) đối với một hoạt động kinh tế.

Thực tế, khái niệm kinh tế chia sẻ không phải là mới, được manh nha từ năm 1995, khởi điểm tại Mỹ với mô hình ban đầu có tính chất “chia sẻ ngang hàng” nhưng không rõ rệt. Mô hình kinh doanh này thực sự phát triển mạnh mẽ khi nền kinh tế Mỹ rơi vào khủng hoảng năm 2008, khiến người dân buộc phải thay đổi cách tiêu dùng để thích ứng với bối cảnh khó khăn.

Điều gây ngạc nhiên sau đó là việc “chia sẻ” những tài nguyên có sẵn cùng với sự hỗ trợ của các ứng dụng công nghệ đã đem lại cho nhà cung ứng dịch vụ lẫn người cho thuê và sử dụng tài nguyên nhiều lợi ích và khoản lợi nhuận khổng lồ, khiến mô hình kinh doanh này nhanh chóng phát triển vượt ra khỏi biên giới Mỹ, lan rộng khắp châu Âu và toàn thế giới. Sự thành công của nền kinh tế chia sẻ nằm ở khả năng tái phân bổ nguồn lực dưới mức sử dụng để sử dụng hiệu quả hơn.

Theo khảo sát của ECNS (Trung Quốc), quy mô của thị trường kinh tế chia sẻ năm 2015 tại Trung Quốc đã vượt ngưỡng 1.000 tỷ Nhân dân tệ (hơn 152,8 tỷ USD). Tại Mỹ, tổng giá trị các DN tham gia loại hình kinh tế chia sẻ đến nay đạt trên 463,9 tỷ USD, chiếm hơn 3% GDP nước Mỹ.

Ở Nhật Bản, doanh thu của lĩnh vực này vẫn còn khá nhỏ, nhưng Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp nước này cũng đưa ra dự báo doanh thu toàn cầu của nền kinh tế chia sẻ có tiềm năng tăng nhanh từ 15 tỷ USD hiện nay lên tới khoảng 335 tỷ USD trong thời gian tới.

Theo Investopedia, mô hình kinh tế chia sẻ có thể có nhiều hình thức nhưng hiện nay thường có điểm chung là sử dụng công nghệ thông tin để cung cấp cho các cá nhân, tập đoàn, phi lợi nhuận và chính quyền, từ đó cho phép tối ưu hóa các nguồn lực thông qua sự tái phân phối, chia sẻ và tái sử dụng các năng lực dư thừa hàng hóa và dịch vụ.

Trong nền kinh tế chia sẻ, có 3 yếu tố cơ bản cho phép chia sẻ các nguồn lực, các hàng hóa và dịch vụ mới cũng như các ngành mới, cụ thể: Hành vi của khách hàng đối với nhiều hàng hóa và dịch vụ thay đổi từ sở hữu đến chia sẻ; Các mạng xã hội trực tuyến và thị trường điện tử dễ dàng hơn liên kết người tiêu dùng; Các thiết bị di động và các dịch vụ điện tử làm cho việc sử dụng hàng hóa được chia sẻ và các dịch vụ thuận tiện hơn.

Nền kinh tế chia sẻ đã trở thành một khía cạnh ngày càng quan trọng của các DN toàn cầu nhờ những lợi ích mà nó mang lại. Kinh tế chia sẻ giúp tiết kiệm chi phí, bảo vệ môi trường, tăng tính hiệu quả của nền kinh tế, giảm bớt sự lãng phí tài nguyên xã hội và sự dư thừa năng lực của các sản phẩm dịch vụ.

Mô hình kinh tế chia sẻ cũng được kỳ vọng mang lại nhiều cơ hội phát triển khi người tiêu dùng có thể tiếp cận và khai thác sử dụng những tài sản mà họ không sở hữu và không có điều kiện sở hữu riêng, trong khi đó, người sở hữu tài sản có cơ hội để tăng thêm thu nhập.

Mô hình kinh tế chia sẻ đã tạo ra áp lực cạnh tranh đối với các loại hình kinh doanh truyền thống, thúc đẩy sự đổi mới, nâng cao chất lượng các hoạt động kinh tế nói chung. Đồng thời, mô hình này đem đến lợi ích cho không chỉ các nền kinh tế, các DN mà còn tác động tích cực đến đời sống từng cá nhân, giúp nhiều người tận dụng tốt hơn những thành tựu công nghệ thông tin để tối đa hoá lợi ích từ những nguồn lực có sẵn, thông qua việc chia sẻ, tận dụng các nguồn lực dư thừa của nhau.

Do đó, mô hình kinh tế chia sẻ trong thời đại công nghệ 4.0 sẽ giúp cho người tiêu dùng có thể chia sẻ, tận dụng tối đa các nguồn lực dư thừa của nhau như nhà cửa, xe cộ, vật dụng… thay vì phải chi phí đầu tư mới cho việc mua sắm, sở hữu tài sản đó.

Tiềm năng và thách thức phát triển kinh tế chia sẻ đối với Việt Nam

Tại Việt Nam, trong vài năm trở lại đây, mô hình kinh tế chia sẻ bắt đầu được đề cập nhiều hơn. Khái niệm “kinh tế chia sẻ” xuất hiện và trở nên phổ biến hơn từ khi Công ty Uber và Grab bắt đầu cung ứng dịch vụ taxi công nghệ. Tiếp đó là sự xuất hiện của hàng loạt start-up trong nước như: Ahamove.com, jupviec.vn, dobody… những minh chứng cho những lợi ích mà mô hình này đem lại.

Một khảo sát mới công bố của công ty Nielsen cũng cho thấy, kinh tế chia sẻ có tiềm năng lớn để phát triển tại Việt Nam. Kết quả khảo sát cho thấy, cứ 4 người Việt được hỏi thì có 3 người cho biết thích ý tưởng kinh doanh về mô hình này (chiếm 75%)...

Đối với các quốc gia như Việt Nam, kinh tế chia sẻ đang và sẽ mang lại nhiều hiệu quả tiềm năng như: Mang đến trải nghiệm mới cho người tiêu dùng về các sản phẩm dịch vụ mới, tận dụng tài nguyên nhàn rỗi một cách hiệu quả...

Bên cạnh đó, phát triển kinh tế chia sẻ có thể góp phần giúp Việt Nam có thể thích ứng với những đổi thay lớn đang diễn ra trong nền kinh tế toàn cầu, phát huy mạnh mẽ sức sáng tạo cùng mọi nguồn lực để đất nước tiến lên phía trước nhưng “không ai bị bỏ lại phía sau” và mọi người đều được hưởng thành quả từ tăng trưởng.

Kinh tế chia sẻ giúp đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến, hướng tới xây dựng đất nước theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hòa nhập với xu hướng phát triển Cách mạng công nghiệp 4.0. Đồng thời, góp phần đẩy mạnh kinh tế vùng địa phương và đóng góp vào tăng trưởng kinh tế đất nước...

Theo một nghiên cứu mới đây của Vụ Kinh tế - Tổng hợp (Ban Kinh tế Trung ương), Kinh tế chia sẻ đang là xu hướng mới song hành cùng cuộc cách mạng về công nghệ thông tin trở thành một trong những trụ cột quan trọng của nền kinh tế số, là mối quan tâm hàng đầu của các doanh nhân và DN khởi nghiệp tại nhiều quốc gia.

Được ví như “con gà đẻ trứng vàng” mới cho nhiều nền kinh tế, mô hình này hiện vẫn còn nhiều không gian rộng lớn để phát triển và sẽ lấp đầy những khoảng trống của các thị trường kinh doanh truyền thống hiện tại. Tuy nhiên, theo nhận định của các chuyên gia kinh tế, hiện nay, kinh tế chia sẻ tại Việt Nam chưa thực sự phát triển và cũng sẽ đối mặt với không ít thách thức, rào cản.

Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, nhìn chung sự phát triển của các dịch vụ theo mô hình kinh tế chia sẻ tại nước ta trong thời gian qua còn mang tính tự phát, trong khi các cơ quan quản lý còn khá lúng túng trong việc xác định bản chất và cách thức quản lý mô hình này. Chẳng hạn, mô hình này đang gây khó cho cơ quan quản lý kiểm soát nghĩa vụ tài chính, nghĩa vụ với xã hội, nghĩa vụ với các đối tượng tham gia. Đặc biệt, vấn đề an toàn cho người tiêu dùng rất khó quản lý.

Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật về hoạt động kinh doanh của Việt Nam như Luật DN, Luật Đầu tư, Luật Giao dịch điện tử… và các quy định về thuế hiện nay hầu như còn bỏ ngỏ đối với mô hình kinh tế chia sẻ. Hiện chưa có khung khổ pháp luật chặt chẽ để quản lý các mô hình hoạt động của kinh tế chia sẻ.

Ngoài ra, mô hình kinh tế chia sẻ còn tồn tại một số hạn chế khác như nguy cơ cạnh tranh không lành mạnh với các DN truyền thống do DN tham gia nền kinh tế chia sẻ không đảm bảo dịch vụ của họ đạt chuẩn theo quy định của pháp luật.

Mô hình này cũng đặt ra nhiều thách thức đối với các nhà quản lý chính sách tại Việt Nam, bao gồm môi trường kinh doanh thuận lợi, đảm bảo hài hòa lợi ích đối với các mô hình kinh doanh dịch vụ truyền thống; Kiểm soát việc minh bạch về thông tin; Quản lý giao dịch điện tử, thanh toán quốc tế về thương mại bằng thẻ; Quản lý chất lượng dịch vụ, sản phẩm; Chống thất thoát thuế và một số vấn đề xã hội khác nảy sinh như lao động, việc làm và an sinh xã hội...

Trên thực tế, hiện nay cũng xuất hiện mối lo về nguy cơ mô hình kinh tế chia sẻ đang bị biến dạng, không giống mục đích ban đầu. Giờ đây, Uber, Grap được coi là mô hình đầu tư mới, dựa trên nền tảng công nghệ Internet chứ không phải đây là mô hình kinh tế chia sẻ.

Các mô hình này đang có xu hướng phá vỡ, xung đột lợi ích với các ngành nghề kinh doanh truyền thống và bị tố cáo sử dụng nguồn vốn khổng lồ huy động được, trợ giá, tạo ra lợi thế cạnh tranh không công bằng, gây bất bình đẳng đối với các loại hình kinh doanh truyền thống.

Bên cạnh đó, mô hình kinh doanh mới này, nếu biến tướng, sẽ tạo ra một lượng lớn người lao động “nghèo khổ” - không có quyền lợi về bảo hiểm sức khỏe, bảo đảm công việc và những giao dịch ngang hàng sẽ làm gia tăng bất bình đẳng…

Kinh tế chia sẻ ảnh hưởng đến lĩnh vực tài chính - ngân hàng

Được đánh giá là mạch máu của nền kinh tế, lĩnh vực tài chính – ngân hàng sẽ chịu nhiều tác động từ mô hình kinh tế chia sẻ. Trong Báo cáo “Công nghệ Tài chính 2020 và vượt ra ngoài: Nắm bắt sự gián đoạn” được công bố năm 2016, Pricewaterhouse Coopers chỉ ra những ảnh hưởng của mô hình kinh tế chia sẻ đến lĩnh vực tài chính - ngân hàng, cụ thể, sẽ theo 2 cách chính: (i) Liên quan đến cách các đối tác tài chính có thể xác định vị trí và tương tác với nhau; (ii) Làm giảm các khoản phí liên quan đến thanh toán và chuyển tiền kỹ thuật số, cho phép phổ biến rộng rãi nhiều hàng hoá và dịch vụ phổ biến dựa vào các dịch vụ nền do các tổ chức cung cấp.

Thực tế cho thấy, những tiến bộ trong công nghệ đã dẫn đến hiệu quả hơn trong việc chia sẻ thông tin và hợp tác trong nền kinh tế chia sẻ. Khi dịch vụ điện toán di động và dịch vụ đám mây trở nên phổ biến hơn, quy mô và phạm vi của việc chia sẻ nền kinh tế chắc chắn sẽ tăng lên.

Chẳng hạn, trong tương lai gần, mọi người có thể sử dụng ứng dụng dành cho thiết bị di động để gọi một chiếc xe tự động không cần tài xế, có thể sử dụng bất cứ ở đâu, nơi nào với chi phí thấp.

Khi đó số vụ tai nạn xe hơi gây thiệt hại tài sản, thương tích hoặc tử vong sẽ giảm mạnh. Điều này sẽ tác động đến thị trường bảo hiểm và buộc các DN bảo hiểm xe ô tô phải suy nghĩ lại cách thức cung cấp và triển khai các sản phẩm bảo hiểm...

Hoặc như việc phát triển các công nghệ và hình thức mới như blockchain đã và đang tạo ra các cơ hội để tiết kiệm chi phí trong việc chuyển tiền và thanh toán trong hoạt động của ngân hàng. Bằng cách giảm phí, việc thanh toán kỹ thuật số nhỏ ngày càng trở nên phổ biến và cần thiết cho người tiêu dùng trở nên khả thi hơn.

Điều này mở ra cánh cửa cho nhiều sản phẩm và dịch vụ mới có thể phát triển với mức tiêu thụ nhỏ hơn hoặc nhiều hơn, nơi các mô hình kinh doanh như vậy không khả thi theo các cấu trúc thanh toán cũ hơn.

Bên cạnh đó, kinh tế chia sẻ cũng đặt ra lo ngại khi xuất hiện các loại tiền điện tử (tiền ảo) dùng chung cho một nhóm cộng đồng, từ đó có thể ảnh hưởng đến thị trường tài chính và an toàn hệ thống thống tài chính của một quốc gia. Trong khi đó, việc đánh thuế đối với các hoạt động này cũng sẽ khó khăn hơn, ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách.

Các tổ chức tài chính đóng vai trò khác trong một thế giới bị chi phối bởi nền kinh tế chia sẻ. Thay vì cung cấp quản lý giao dịch đầu cuối, các tổ chức sẽ đóng vai trò trung gian nhiều hơn. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, khoảng 80% tương tác người tiêu dùng với các ngân hàng là thông qua việc thanh toán hàng hoá và dịch vụ, dẫn đến các ngân hàng đóng vai trò nền tảng giống như nhà cung cấp dịch vụ tiện ích.

Các công ty tài chính ngày càng trở nên quan trọng như là người hỗ trợ, cung cấp các dịch vụ như các tính năng thanh toán trong ứng dụng cho các ứng dụng di động. Sự hợp tác giữa các tổ chức và các công ty công nghệ tài chính sáng tạo đã trở nên phổ biến hơn.

Như vậy, xu hướng kinh tế chia sẻ tiếp tục mở rộng đòi hỏi sự thay đổi và phát triển của mô hình kinh doanh tổ chức tài chính truyền thống. Nhiều dịch vụ tài chính truyền thống phải thích nghi nếu muốn tiếp tục duy trì lợi nhuận bền vững. Các phương thức cho vay truyền thống cũng cần phải đánh giá những cơ hội, tiềm năng và tìm cách điều chỉnh để phù hợp với xu thế mới.

Khai thác lợi ích từ mô hình kinh tế chia sẻ

Với sự bùng nổ của kinh tế chia sẻ, nền tảng thương mại điện tử và khả năng kết nối thuận lợi như hiện nay, DN và các cá nhân có thể trực tiếp thiết lập mạng lưới phân phối.

Trong khi xu thế ứng dụng công nghệ vào sản xuất kinh doanh là không thể đảo ngược thì vấn đề quan trọng với Việt Nam hiện nay là làm thế nào để khai thác tối đa điểm mạnh của mô hình kinh tế chia sẻ, đồng thời hạn chế tới mức thấp nhất những bất cập.

Tại Nghị quyết phiên họp thường kỳ tháng 01/2018, Chính phủ đã thống nhất xây dựng Đề án về mô hình kinh tế chia sẻ. Theo đó, Chính phủ giao Bộ Kế hoạch và Đầu tư tiếp thu ý kiến thành viên Chính phủ; Phối hợp với các bộ, cơ quan liên quan dự báo xu hướng thế giới, vận dụng phù hợp với tình hình Việt Nam, tổ chức xây dựng Đề án, bảo đảm tính khoa học, khả thi, đúng hướng.

Chủ trương này được đánh giá là động thái kịp thời của Chính phủ nhằm tận dụng tối đa xu thế của mô hình kinh tế chia sẻ vốn đang ngày càng phổ biến, qua đó, góp phần thúc đẩy sự đổi mới, nâng cao chất lượng các hoạt động kinh tế, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế của đất nước trong thời gian tới. Động thái này còn thể hiện tinh thần chủ động đón đầu các xu hướng mới của nền kinh tế trong cuộc cách mạng 4.0 của Chính phủ và các bộ, ngành.

Theo các chuyên gia kinh tế, để tận dụng được những ích lợi mà mô hình kinh tế chia sẻ mang lại, trong thời gian tới cần chú ý một số vấn đề sau:

Thứ nhất, cần sớm điều chỉnh và bổ sung kịp thời các văn bản pháp quy để quản lý tốt hoạt động kinh doanh theo mô hình kinh tế chia sẻ và khai thác tối đa tiềm năng của mô hình này, qua đó giúp nâng cao năng suất, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế.

Hệ thống pháp luật điều chỉnh mọi hoạt động kinh doanh trong nền kinh tế chia sẻ đảm bảo môi trường thuận lợi cho phát triển và tạo ra môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa nền kinh tế này với mô hình kinh doanh dịch vụ truyền thống. Hành lang pháp lý cũng sẽ giúp Chính phủ kiểm soát được khoản thuế từ các công ty cung ứng dịch vụ và “người chia sẻ tài sản”.

Thứ hai, nghiên cứu các kinh nghiệm quốc tế và đặc thù tại Việt Nam nhằm đưa ra các giải pháp quản lý nguồn thuế hiệu quả, tránh thất thoát nguồn thu ngân sách nhà nước cũng như tạo sự công bằng cho các đối tượng nộp thuế. Thực tế trên thế giới và câu chuyện Uber ở Việt Nam cho thấy, việc quản lý thuế đối với mô hình “kinh tế chia sẻ” gặp rất nhiều khó khăn.

Để việc quản lý thuế đối với loại hình kinh doanh này có hiệu quả, đòi hỏi các cơ quan thuế phải có những chính sách linh hoạt và điều chỉnh kịp thời, đồng thời cần đẩy mạnh đầu tư ứng dụng công nghệ thông tin trong việc kiểm soát các hoạt động trong mô hình kinh tế chia sẻ.

Thứ ba, chú trọng công tác an ninh mạng để đảm bảo lợi ích cho người dân tham gia. Nền tảng quan trọng của kinh tế chia sẻ chính là internet và công nghệ. Hiện nay, Việt Nam là quốc gia có tốc độ tăng trưởng nhanh về người sử dụng internet cũng như công nghệ.

Tuy nhiên, vấn đề an ninh mạng và câu chuyện thông tin cá nhân sử dụng Facebook bị lợi dụng gần đây cũng đặt ra nhiều vấn đề an toàn thông tin cho người sử dụng. Đây là một trong những thách thức lớn cần coi trọng nếu muốn đẩy mạnh phát triển kinh tế chia sẻ.

Thứ tư, các chủ thể muốn khởi nghiệp với mô hình kinh tế chia sẻ cần có những bước chuẩn bị về nguồn cung, đào tạo nhân lực và xây dựng niềm tin để tạo dựng thương hiệu; tập trung đầu tư phát triển mạng lưới internet, nâng cấp đảm bảo tính bảo mật tài khoản thanh toán trực tuyến, tạo một nền tảng tốt cho sự phát triển và thành công của kinh doanh chia sẻ...           

1. Thế Trần (2018), Nền kinh tế chia sẻ đang “làm mưa, làm gió” tại trên thế giới như thế nào?, Trí thức trẻ;

2. Vy Hương (2018), Chủ động đón nhận “kinh tế chia sẻ, Báo Đại biểu Nhân dân điện tử;

3. Hữu Tuấn (2018), Hệ quả xấu khi mô hình kinh tế chia sẻ bị biến tướng, Báo Đầu tư;

4. ThS. Nguyễn Phan Anh (2016), Mô hình nền kinh tế chia sẻ và gợi ý cho Việt Nam, Tạp chí Tài chính kỳ II, số tháng 7/2016;

5. Một số website: investopedia.com, tapchitaichinh.vn, cafef.vn…

6. Adam Hayes, CFA, The Economic Fundamentals of the Sharing Economy, investopedia.com;

7. Ryan Downie (2016) The Sharing Economy: Financial Services Will Be Next, August 21, 2016, investopedia.com.