Tiềm năng thị trường tài chính tiêu dùng

Tại các nước phát triển, cho vay tiêu dùng là kênh cung cấp vốn khá lớn, có tỷ trọng đóng góp cao vào tăng trưởng GDP. Tại Việt Nam, tỷ trọng này vẫn còn khiêm tốn, chưa xứng với mức độ kỳ vọng. Trong khi đó, dân số Việt Nam có quy mô lớn, thu nhập người dân ngày càng tăng, đặt ra nhu cầu đa dạng hóa các kênh cung cấp vốn trên thị trường. Tiềm năng phát triển thị phần của các công ty TCTD Việt Nam là rất lớn nhờ vào đặc tính đơn giản, nhanh chóng của sản phẩm.

Bên cạnh sự phục hồi của các công ty tài chính, thị trường TCTD Việt Nam được kỳ vọng khởi sắc hơn trong thời gian tới khi nền kinh tế dự báo sẽ tiếp tục tăng trưởng tích cực và những chính sách mới thúc đẩy sự tham gia mạnh mẽ hơn từ phía các ngân hàng thương mại. Về dài hạn, tiềm năng tăng trưởng của thị trường TCTD Việt Nam còn đến từ tỷ lệ thâm nhập thấp so với các nước cùng khu vực, thu nhập của người dân ngày càng tăng cao, đặc biệt là sự thay đổi trong nhận thức của thế hệ người vay mới, chủ yếu là Gen Z khi nhìn nhận các sản phẩm TCTD như một lựa chọn thanh toán thay vì món nợ.

Khuôn khổ pháp lý về tài chính tiêu dùng

Trước tháng 12/2016, Việt Nam chưa có khuôn khổ pháp luật riêng về hoạt động TCTD (ngoại trừ hoạt động cho vay qua thẻ tín dụng). Ngày 30/12/2016, Ngân hàng Nhà nước đã ban hành Thông tư số 39/2016/TT-NHNN quy định về hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài đối với khách hàng và Thông tư số 43/2016/TT-NHNN quy định về cho vay tiêu dùng của công ty tài chính. Việc ban hành hai thông tư này đã tạo nền tảng bước đầu về pháp lý với hoạt động TCTD.

Để khắc phục các hạn chế phát sinh liên quan quyền lợi của người vay tiêu dùng trong tiến trình phát triển của hoạt động TCTD, ngày 04/11/2019, Ngân hàng Nhà nước tiếp tục ban hành Thông tư số 18/2019/TT-NHNN sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 43/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016. Theo đó, trách nhiệm của công ty tài chính đã được quy định rõ ràng, cụ thể, đảm bảo công khai, minh bạch, an toàn, lành mạnh, hiệu quả, bảo vệ quyền lợi chính đáng của khách hàng. Những thay đổi này giúp khách hàng tiếp cận các khoản vay nhỏ một cách dễ dàng hơn, góp phần kích thích sự phát triển của TCTD, hạn chế được tín dụng đen trên thị trường (Nguyễn Đức Độ, Lê Vũ Thanh Tâm, 2022).

Ngày 28/6/2024, Ngân hàng Nhà nước đã ban hành Thông tư số 12/2024/TT-NHNN sửa đổi bổ sung một số nội dung của Thông tư số 39/2016/TT-NHNN cho phép các tổ chức tín dụng cho vay các khoản dưới 100 triệu đồng không phải bắt buộc khách hàng cung cấp phương án sử dụng vốn khả thi. Cơ chế này được kỳ vọng sẽ tạo thuận lợi cho hoạt động cho vay tiêu dùng, từ đó thúc đẩy sự tham gia của khối ngân hàng thương mại trong hoạt động cho vay tiêu dùng, đẩy lùi tín dụng đen. Đồng thời, góp phần đẩy mạnh TCTD, tạo thuận lợi thực sự cho người dân tiếp cận vốn tiêu dùng, nhất là người dân ở vùng sâu vùng xa, người có thu nhập thấp.

Tình hình thị trường tài chính tiêu dùng

Theo Đỗ Hoài Linh (2023), nếu từ năm 2012 trở về trước, phần lớn các công ty tài chính trực thuộc doanh nghiệp nhà nước thì từ năm 2016 đến nay, nhiều ngân hàng trong nước và sở hữu nước ngoài thông qua hoạt động mua lại, đã và đang sở hữu cho riêng mình công ty tài chính với mảng cho vay tiêu dùng phát triển rất mạnh mẽ, thậm chí nhiều công ty tài chính được coi là “gà đẻ trứng vàng”. Đặc biệt, những chương trình tín dụng đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ thông tin hiện đại như phương thức thanh toán không dùng tiền mặt, đăng ký vay trực tuyến, nộp hồ sơ ekYC, ký hợp đồng điện tử qua kênh internet/mobile banking... đã được ban hành, tạo hành lang pháp lý cho hoạt động này.

Nhờ đó, quy mô của thị trường tín dụng tiêu dùng đã tăng trưởng mạnh. Tại Việt Nam, tổng dư nợ cho vay phục vụ đời sống, tiêu dùng năm 2023 đạt khoảng 2,8 triệu tỷ đồng, tương đương 20% tổng dư nợ tín dụng toàn nền kinh tế. Báo cáo từ 16 tổ chức tín dụng có dư nợ cho vay tiêu dùng lớn cho thấy, hiện có hơn 30 sản phẩm tín dụng phục vụ nhu cầu tiêu dùng đang được triển khai.

6 tháng đầu năm 2024, thị trường TCTD tiếp tục cho thấy xu hướng tăng trưởng. Cụ thể, dư nợ cho vay của HD Saigon tăng 9% so với cùng kỳ năm 2023, đạt gần 17.000 tỷ đồng. Đáng chú ý, tăng trưởng khách hàng mới tại công ty tài chính này đạt gần 20%. Lũy kế 6 tháng đầu năm nay, EVNFinance báo lãi trước thuế đạt 311 tỷ đồng, tăng 56% so cùng kỳ năm 2023, dù đã tăng gấp đôi trích lập dự phòng rủi ro tín dụng. Tại FE Credit - công ty con của Ngân hàng Thương mại Cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng (VPBank) cũng ghi nhận sự phục hồi tích cực trong nửa đầu năm nay, lũy kế 6 tháng đầu năm 2024, doanh số giải ngân tăng 53% so với cùng kỳ năm ngoái.

Thị trường TCTD trong vài năm trở lại đây cho thấy, bên cạnh sự tăng trưởng mạnh mẽ từ nhu cầu thì số lượng các doanh nghiệp cung cấp cũng có nhiều biến động nhưng theo xu hướng hoàn thiện dần cả về mô hình tổ chức lẫn nghiệp vụ hoạt động (Đỗ Hoài Linh, 2023). Sau một loạt các giao dịch M&A, thị trường sẽ tiếp tục chứng kiến sự tham gia sâu rộng hơn của các nhà đầu tư nước ngoài, cùng với xu hướng thoái vốn của một số ngân hàng nội địa khỏi các chi nhánh TCTD của họ (FiinGroup, 2024).

Khó khăn, thách thức

Theo FiinGroup (2024), thị trường TCTD của Việt Nam đã trải qua năm thách thức nhất trong thập kỷ qua do bối cảnh kinh tế tăng trưởng chậm, môi trường kinh doanh tín dụng gặp nhiều bất lợi. Cả ngân hàng và các công ty TCTD đều ghi nhận tăng trưởng tín dụng chậm, trong bối cảnh nhu cầu tín dụng yếu, chất lượng tín dụng của người vay giảm sút, tỷ lệ nợ xấu gia tăng, khiến các tổ chức tín dụng buộc phải thắt chặt các điều kiện cho vay hơn. Gánh nặng trích lập dự phòng rủi ro rín dụng cũng đã ảnh hưởng nghiêm trọng lợi nhuận của các công ty tài chính. Các số liệu báo cáo cho thấy, cuối năm 2023 tổng dư nợ cho vay của các công ty TCTD đã thu hẹp hơn 9% so với cùng kỳ năm trước.

Theo đánh giá của FiinGroup (2024), thị trường TCTD của Việt Nam ngày càng trở nên phân mảnh. Theo đó, các công ty TCTD nhỏ và vừa, với mô hình kinh doanh tinh gọn và động lực tăng trưởng cao có cơ hội tốt để vượt lên trong khi một số công ty hàng đầu có xu hướng chậm lại trong bối cảnh kinh tế có nhiều thách thức kinh tế hậu COVID-19, một số đang trải qua giai đoạn tái cấu trúc và điều chỉnh chiến lược kinh doanh.

Dù có nhiều tín hiệu phục hồi, tuy nhiên thị trường TCTD đang phải đối mặt với nhiều thách thức, nhất là trong bối cảnh chung nợ xấu có xu hướng gia tăng ở các tổ chức tín dụng. Sau một giai đoạn điều chỉnh, các công ty tài chính cần thêm vốn để vượt qua thách thức và mở rộng hoạt động kinh doanh, đặc biệt là những công ty thuộc sở hữu của các ngân hàng nội địa có kế hoạch thoái vốn khỏi TCTD và tập trung vào các dịch vụ cốt lõi. Những công ty này cũng đang tìm kiếm nguồn lực để tái cấu trúc và chuyển đổi số để duy trì tính cạnh tranh.

Giải pháp phát triển thị trường tài chính tiêu dùng

Đối với cơ quan quản lý

- Tiếp tục rà soát, hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về hoạt động cho vay phục vụ nhu cầu đời sống và cho vay tiêu dùng nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn, tạo ra môi trường pháp lý minh bạch, thuận lợi cho hoạt động của các tổ chức tín dụng và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.

- Tăng cường các chính sách, giải pháp và vai trò các tổ chức liên quan bảo vệ lợi ích của khách hàng vay tiêu dùng; Tăng cường công tác quản lý, thanh tra và giám sát hoạt động cho vay tiêu dùng và cho vay phục vụ đời sống.

- Hỗ trợ các tổ chức tín dụng trong chia sẻ dữ liệu người vay tiêu dùng và hướng dẫn việc phát triển công nghệ chấm điểm tín dụng khách hàng vay tiêu dùng dựa trên công nghệ trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn.

Đối với các công ty tài chính tiêu dùng

- Đa dạng hóa danh mục sản phẩm gắn với tinh chỉnh danh mục cho vay. Các ngân hàng thương mại, công ty cho vay tín dụng tiêu dùng cần thiết kế được từng loại sản phẩm TCTD phù hợp với từng loại nhu cầu và từng đối tượng khách hàng.

- Có chính sách lãi suất hợp lý để thu hút khách hàng. Đơn giản hóa về thủ tục, không yêu cầu người vay phải chứng minh bằng xác nhận thu nhập mà chỉ cần kê khai nghề nghiệp, số năm làm việc và mức thu nhập hiện tại qua tin nhắn SMS để các chuyên viên tín dụng thẩm định và kiểm chứng.

- Tăng đầu tư vào công nghệ để phòng ngừa rủi ro. Chú trọng phát triển các nền tảng công nghệ phục vụ cho vay tiêu dùng, giảm chi phí, tăng năng suất lao động, phối hợp phát triển các mô hình kinh doanh mới (Fintech, cho vay ngang hàng, Mobile money…) nhằm làm tăng sự hài lòng của khách hàng.

- Chú trọng đào tạo cán bộ, nhất là kỹ năng phân tích tín dụng tiêu dùng, kỹ năng chăm sóc khách hàng, kỹ năng đòi nợ, tư vấn, kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động…

Tài liệu tham khảo:

1. Đỗ Hoài Linh (2023), Vai trò của TCTD trong việc thay thế các kênh tài chính phi chính thức. Bài tham luận tại Hội thảo “TCTD : Kênh dẫn vốn hiệu quả với người yếu thế” do Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam phối hợp với Vụ Tín dụng các ngành kinh tế, Ngân hàng Nhà nước tổ chức, tháng 10/2022;
2. Nguyễn Đức Độ, Lê Vũ Thanh Tâm (2022), TCTD Việt Nam: Thực trạng và khuyến nghị. Tạp chí Thị trường tài chính tiền tệ. https://thitruongtaichinhtiente.vn/tai-chinh-tieu-dung-viet-nam-thuc-trang-va-khuyen-nghi-42900.html;
3. FiinGroup (2024), Ngành TCTD Việt Nam: Con đường phục hồi và triển vọng;
4. Thị trường TCTD bước vào chu kỳ tăng trưởng mới; https://vneconomy.vn/thi-truong-tin-dung-tieu-dung-tai-viet-nam-dat-2-8-trieu-ty-dong.htm.