Vượt qua những khó khăn chung đến từ dịch bệnh và nền kinh tế của thế giới, tình hình xuất nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam trong năm 2020 và những tháng đầu năm 2021 vẫn được đánh giá duy trì đà tăng trưởng dương. Điều này cho thấy Việt Nam đã tận dụng tốt các cơ hội mang lại, cũng như thực thi hiệu quả các giải pháp hỗ trợ, thúc đẩy xuất nhập khẩu.

Nghiên cứu này được thực hiện nhằm tìm hiểu các tác động của đại dịch covid-19 đến tình hình xuất nhập khẩu của Việt Nam trong thời gian qua.

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh thế giới bị những tác động nặng nề của dịch bệnh covid-19, hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam vẫn đạt được những kết quả tích cực và có sự phát triển khá bền vững. Theo số liệu thống kê từ Bộ Công Thương, 4 tháng đầu năm 2021, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa ước đạt 206,51 tỷ USD, tăng 29,5% so với cùng kỳ năm trước.

Trong đó, xuất khẩu đạt 103,9 tỷ USD, tăng 28,3%; nhập khẩu đạt 102,6 tỷ USD, tăng 30,8%. Cán cân thương mại hàng hóa 4 tháng đầu năm ước tính xuất siêu 1,29 tỷ USD. Kim ngạch xuất khẩu tăng trưởng đồng đều ở tất cả các ngành hàng quan trọng, đặc biệt nhiều doanh nghiệp đã tận dụng cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu tại nhiều thị trường lớn. 4 tháng đầu năm 2021 có 19 mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu trên 1 tỷ USD, chiếm 84,5% tổng kim ngạch xuất khẩu.

Theo dự báo của các chuyên gia, hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam sẽ tiếp tục khởi sắc trong thời gian tới khi các Hiệp định thương mại tự do (FTA) đang dần được thực thi toàn diện hơn, hiệu quả hơn. Đặc biệt, các FTA sẽ tiếp tục tạo điều kiện để hàng hóa của Việt Nam thâm nhập vào các thị trường đối tác với thuế quan ưu đãi, thông qua đó thúc đẩy xuất khẩu tăng trưởng mạnh trong thời gian tới. Hàng hóa xuất khẩu cũng được nhận định là đang có xu hướng tăng, nhất là các mặt hàng thế mạnh của Việt Nam sẽ là động lực quan trọng để gia tăng giá trị xuất khẩu.

Tuy nhiên, hoạt động xuất nhập khẩu hiện vẫn phải đối mặt với nhiều rào cản như trong vận chuyển hàng hóa còn gặp nhiều khó khăn; nhiều chuỗi cung ứng bị gián đoạn, nhu cầu thị trường chưa được hồi phục đồng đều; chi phí đầu vào như logistics, nguyên liệu nhập khẩu tăng cao cũng như nhiều thay đổi về phòng vệ thương mại và các quy định về chứng nhận an toàn thực phẩm từ các thị trường xuất khẩu. Do đó, bài viết này sẽ đi sâu phân tích về những tác động của đại dịch covid-19 đến tình hình xuất nhập khẩu của Việt Nam từ khi dịch bùng phát đến nay.

2. Phân tích các tác động của dịch bệnh covid-19 đến xuất nhập khẩu của Việt Nam

Sau khi gia nhập WTO vào tháng 1/2007, nền kinh tế Việt Nam ngày càng có mối liên kết lớn mạnh với các nền kinh tế khác, thông qua thương mại và đầu tư. Hai trong số những động lực quan trọng cho sự tăng trưởng và phát triển kinh tế, đó là: Mức độ đầu tư trực tiếp nước ngoài và khả năng xuất khẩu của cả nước.

Hơn 50% giá trị hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam tập trung vào các thị trường Hoa Kỳ (23%), Trung Quốc (16%), Liên minh châu Âu và Vương quốc Anh (14%). Ngoài ra, Hoa Kỳ và châu Âu đóng góp hơn 75 tỷ USD trong tổng thặng dư thương mại  và có vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển liên tục của Việt Nam.  

Do nền kinh tế Việt Nam có sự liên kết và phụ thuộc vào nhiều nền kinh tế các quốc gia khác, nên những tác động đối với nền kinh tế Việt Nam cũng tương quan với các tác động đối với các nền kinh tế khác sau khi dịch covid-19 bùng phát trên toàn thế giới. Việt Nam vẫn được cho là một trong số ít các quốc gia sẽ tiếp tục tăng trưởng trong năm 2020, mặc dù những quốc gia khác trên thế giới được dự báo rơi vào suy thoái.

Nhìn vào số liệu thống kê về tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam trong năm 2020 cho thấy, đạt 543,9 tỷ USD, tăng 5,1% so với năm 2019 (Tổng cục Thống kê). Kết quả này góp phần đưa thặng dư thương mại hàng hóa của cả nước đạt mức kỷ lục 19,1 tỷ USD (tăng gần gấp 2 lần so với cùng kỳ năm 2019 là 10,8 tỷ USD).

Sự bứt phá của xuất, nhập khẩu hàng hóa chủ yếu bắt đầu từ quý III/2020, khi các nước từng bước dỡ bỏ quy định cách ly, giãn cách xã hội và đưa nền kinh tế trở lại trạng thái bình thường mới. Việt Nam tiếp tục duy trì mức thặng dư thương mại cao chủ yếu với hai thị trường lớn là Hoa Kỳ (62,7 tỷ USD) và Liên minh châu Âu (20,3 tỷ USD); thâm hụt thương mại lớn với các thị trường như: Trung Quốc (35,4 tỷ USD), Hàn Quốc (27,6 tỷ USD) và ASEAN (6,9 tỷ USD).

2.1. Về xuất khẩu

Năm 2020, kim ngạch hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam đạt khoảng 281,5 tỷ USD, tăng 6,5% so với cùng kỳ năm 2019, trong đó khu vực kinh tế trong nước không còn là động lực cho sự tăng trưởng của hoạt động xuất khẩu như trong 9 tháng đầu năm 2020, khi giảm 1,1% và chỉ đạt 78,2 tỷ USD, chiếm 27,8% tổng kim ngạch xuất khẩu. Khu vực có vốn đầu tư nước ngoài (kể cả dầu thô) đã giành lại vị thế đầu tàu xuất khẩu, khi đạt 203,3 tỷ USD, tăng 9,7%, chiếm 72,2 tổng kim ngạch xuất khẩu.

Mặc dù, kim ngạch xuất khẩu quý III/2020 sang thị trường Mỹ tăng so với quý II/2020 (hơn 65%), nhưng sang quý IV/2020 đã sụt giảm gần 12%. Đến hết tháng 12/2020, kim ngạch xuất khẩu đạt 76,4 tỷ USD, tăng 24,5% so với năm 2019. Trong đó, nổi bật 2 mặt hàng có mức tăng đột biến so với năm 2019, gồm: máy móc, thiết bị, dụng cụ phụ tùng khác tăng 141% (tương đương 7,15 tỷ USD); máy vi tính và linh kiện tăng gần 72% (tương đương 4,34 tỷ USD).

Kim ngạch xuất khẩu quý IV/2020 sang thị trường Trung Quốc tăng gần 12% so với quý III/2020 (tương ứng tăng 4,2 tỷ USD); đóng góp cả năm 2020, xuất khẩu sang Trung Quốc đạt 48,5 tỷ USD, tăng khoảng 17% so với năm 2019. Trong đó, theo số liệu của năm 2020, đáng quan tâm chính là sự gia tăng mạnh của kim ngạch xuất khẩu 2 mặt hàng chủ lực như: điện thoại các loại và linh kiện, tăng 49% so với năm 2019 (tương đương 4,05 tỷ USD); máy vi tính và linh kiện tăng hơn 16% (tương đương 1,53 tỷ USD).

Xuất khẩu sang thị trường Liên minh châu Âu trong quý IV/2020 giảm 12% so với quý III/2020, điều này trực tiếp tác động khiến cho kim ngạch xuất khẩu sang Liên minh châu Âu cả năm 2020, giảm 2,7% so với cùng kỳ năm 2019 (đạt 34,8 tỷ USD). Như vậy, tác động của việc ký kết Hiệp định thương mại tự do Việt Nam và Liên minh châu Âu đến xuất khẩu hàng hóa Việt Nam chưa thực sự rõ ràng. Hoạt động xuất khẩu sang các thị trường truyền thống khác trong năm 2020 so với năm 2019 đang có xu thế giảm, khi xuất khẩu sang thị trường ASEAN đạt 23,1 tỷ USD giảm 8,7%; Nhật Bản đạt 19,2 tỷ USD, giảm 5,7%; Hàn Quốc đạt 18,7 tỷ USD, giảm 5,1%.

Các nhóm hàng xuất khẩu chính gồm: các mặt hàng tiêu dùng và các mặt hàng xuất khẩu truyền thống của Việt Nam như túi xách, hàng dệt may, giày dép, hàng thủy sản, nông sản (trừ gạo và sắn), điện thoại và linh kiện... tiếp tục chịu bị tác động nặng nề bởi dịch bệnh covid-19 và duy trì mức tăng trưởng âm.

Trên thực tế, đã xuất hiện nhiều mặt hàng mới có tốc độ xuất khẩu gia tăng nhanh như: đồ chơi, dụng cụ thể thao (tăng 51%); sản phẩm nội thất từ chất liệu khác gỗ (tăng 50%); máy móc, thiết bị, dụng cụ phụ tùng khác (tăng 46%),… Nếu đây là các sản phẩm được sản xuất tại Việt Nam và xuất khẩu thì xu hướng này cho thấy, nền kinh tế Việt Nam đang đa dạng hóa nhanh sang các ngành khác và năng lực cạnh tranh các ngành này khá mạnh.

2.2. Về nhập khẩu

Năm 2020, tổng trị giá nhập khẩu tăng 3,6% so với năm 2019 và đạt khoảng 262,4 tỷ USD, trong đó, xăng dầu các loại giảm 2,66 tỷ USD, tương ứng giảm hơn 45%; vải giảm 1,5 tỷ USD, tương ứng giảm trên 11%; sắt thép các loại giảm 1,41 tỷ USD, tương ứng giảm 15%; ô tô nguyên chiếc các loại giảm 919 triệu USD, giảm tương ứng 27%,...

Thống kê cho thấy, nhập khẩu từ một số thị trường chủ lực tăng do hoạt động sản xuất kinh doanh dần trở lại bình thường, cụ thể như: kim ngạch nhập khẩu từ Trung Quốc là 26,3 tỷ USD, tăng khoảng 31% so với năm 2019 (tương đương 6,3 tỷ USD); từ Hàn Quốc đạt 13,3 tỷ USD, tăng 14,6% so với cùng kỳ năm 2019 (tương đương 1,7 tỷ USD); từ Nhật Bản là 5,9 tỷ USD, tăng 9,25% so với năm 2019 (tương đương 500 triệu USD); từ ASEAN đạt 7,1 tỷ USD;…

Từ những phân tích về tình hình xuất nhập khẩu năm 2020 cho thấy Việt Nam đã duy trì tổng mức xuất khẩu đến các thị trường xuất khẩu trọng yếu. Bước sang năm 2021, 2 tháng đầu năm vẫn ghi nhận đà tăng trưởng cao so với cùng kỳ năm 2020.  tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu hàng hóa 2 tháng đầu năm ước tính đạt 95,81 tỷ USD, tăng 24,5% so với cùng kỳ năm trước, trong đó xuất khẩu đạt 48,55 tỷ USD, tăng 23,2%; nhập khẩu đạt 47,26 tỷ USD, tăng 25,9%. Cán cân thương mại hàng hóa 2 tháng đầu năm ước tính xuất siêu gần 1,3 tỷ USD.

Theo số liệu thống kê 4 tháng đầu năm 2021, mặc dù đại dịch covid-19 vẫn diễn biến phức tạp tại nhiều quốc gia trên thế giới, nhưng hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam vẫn ghi nhận đà tăng trưởng cao so với cùng kỳ năm 2020, với tốc độ tăng cao nhất trong vòng 10 năm qua.

Thống kê từ Bộ Công Thương cho thấy, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa tháng 4/2021 đạt 25,5 tỷ USD, giảm 14% so với tháng trước. Tuy nhiên, nếu so với cùng kỳ năm 2020, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa tháng 4 lại tăng 44,9%.

Theo đó, tính chung 4 tháng, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa đạt 103,9 tỷ USD, tăng 28,3% so với cùng kỳ năm trước; trong đó, khu vực kinh tế trong nước đạt 25,77 tỷ USD, tăng 12,8%, chiếm 24,8% tổng kim ngạch xuất khẩu; khu vực có vốn đầu tư nước ngoài kể cả dầu thô đạt 78,14 tỷ USD, tăng 34,4%, chiếm 75,2%.

4 tháng qua có tới 19 mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu trên 1 tỷ USD, chiếm 84,5% tổng kim ngạch xuất khẩu; trong đó, có 5 mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu trên 5 tỷ USD, chiếm 59,8%.

Xét theo các nhóm hàng, kim ngạch xuất khẩu nhóm nông, lâm, thủy tháng 4/2021 đạt 2,167 tỷ USD, giảm 10,6% so với tháng 3/2021 và giảm 6,4% so với cùng kỳ năm 2020, chiếm 8,5% tổng kim ngạch xuất khẩu. Tính chung 4 tháng đầu năm 2021, kim ngạch xuất khẩu nhóm hàng này đạt 8,25 tỷ USD, tăng 7,9% so với cùng kỳ năm 2020. Nhóm nhiên liệu và khoáng sản là nhóm hàng duy nhất có kim ngạch xuất khẩu giảm trong 4 tháng với mức giảm 21,6%, đạt 922 triệu USD.

Nhóm hàng công nghiệp chế biến vẫn là điểm sáng trong xuất khẩu khi tính chung 4 tháng, kim ngạch xuất khẩu đạt 89,73 tỷ USD, tăng 31,2% so với cùng kỳ, chiếm 86,4% tổng kim ngạch xuất khẩu chung của cả nước. Theo đánh giá từ các chuyên gia, hầu hết các mặt hàng kể trên đều đã bằng hoặc lấy lại đà tăng trưởng so với thời điểm trước khi xảy ra đại dịch COVID-19. Điều này sẽ góp phần quan trọng trong việc thúc đẩy xuất khẩu chung của Việt Nam trong năm 2021.

Đối với hoạt động nhập khẩu thì có sự gia tăng mạnh mẽ trong 4 tháng đầu năm 2021 nhờ sự mở rộng của lĩnh vực sản xuất đã thúc đẩy nhu cầu nhập khẩu nguyên liệu đầu vào và sự phục hồi của nhu cầu tiêu dùng trong nước. Vì vậy, kim ngạch nhập khẩu hàng hóa trong tháng 4 đạt 27 tỷ USD, tăng 43,5% so với cùng kỳ năm 2020.

Tính chung 4 tháng 2021, kim ngạch nhập khẩu hàng hóa đạt 102,61 tỷ USD, tăng 30,8% so với cùng kỳ năm trước. Với con số xuất nhập khẩu như vậy, cán cân thương mại hàng hóa tháng 4 đã đưa nhập siêu lên mức 1,5 tỷ USD. Tuy nhiên, cộng dồn 4 tháng thì cán cân thương mại hàng hóa vẫn xuất siêu 1,29 tỷ USD; trong đó, khu vực kinh tế trong nước nhập siêu 9,92 tỷ USD; khu vực có vốn đầu tư nước ngoài kể cả dầu thô xuất siêu 11,21 tỷ USD.

Từ những kết quả về xuất nhập khẩu 4 tháng đầu năm 2021 cho thấy, thời gian qua Việt Nam đã đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu sang hầu khắp thị trường, song khu vực châu Á vẫn là thị trường nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu.

Khu vực châu Mỹ vẫn là thị trường có tốc độ tăng trưởng xuất khẩu cao và tiếp theo là thị trường châu Âu. Các khu vực như châu Phi và châu Đại Dương tăng trưởng cũng tốt nhưng giá trị tuyệt đối hiện nay vẫn chưa lớn trong tổng kim ngạch xuất khẩu. Đây là những căn cứ để doanh nghiệp có thể tận dụng, gia tăng kim ngạch xuất khẩu trong thời gian tới.

Nhận định của giới phân tích cũng đánh giá cao việc trong bối cảnh thế giới vẫn chịu tác động rất nặng nề của dịch bệnh covid-19, cùng những hệ quả khác như thiếu container rỗng hay việc tăng giá cước tàu biển, sự cố của kênh đào Suez cộng với chi phí vận chuyển tăng nhưng hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam vẫn liên tục ghi nhận những kết quả tích cực và phát triển khá bền vững dựa vào tăng trưởng đồng đều ở tất cả ngành hàng quan trọng.

Theo dự báo, hoạt động xuất nhập khẩu sẽ tiếp tục khởi sắc trong thời gian tới khi các Hiệp định thương mại tự do đang dần được thực thi một cách toàn diện hơn, hiệu quả hơn và sẽ tiếp tục tạo điều kiện để hàng hóa của Việt Nam thâm nhập vào các thị trường đối tác với thuế quan ưu đãi, thông qua đó thúc đẩy xuất khẩu tăng trưởng mạnh. Bên cạnh đó, giá hàng hóa xuất khẩu cũng đang có xu hướng tăng, nhất là các mặt hàng thế mạnh của Việt Nam, như: gạo, cà phê, chè, cao su, hạt tiêu,… sẽ là động lực quan trọng để gia tăng giá trị xuất khẩu.

3. Kết luận

Mặc dù hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam đạt được một số kết quả nhất định, nhưng vẫn luôn tiềm ẩn những khó khăn có thể ập đến bất cứ lúc nào khi dịch covid-19 liên tục có những đợt bùng phát trở lại trong các tháng đầu năm 2021. Hoạt động xuất nhập khẩu đã phải đối diện với nhiều rào cản như việc vận chuyển hàng hóa gặp khó khăn, nhiều chuỗi cung ứng bị gián đoạn, nhu cầu thị trường chưa hồi phục đồng đều. Bên cạnh đó là những chi phí đầu vào như logistics, nguyên liệu nhập khẩu tăng cao; các thị trường xuất khẩu nông, thủy sản liên tục đưa ra những thay đổi trong quy định chứng nhận an toàn thực phẩm,…

Do đó, Chính phủ và các Bộ, ngành liên quan đã liên tục đưa ra những khuyến cáo đối với các cơ quan, doanh nghiệp tham gia xuất nhập khẩu cần nhận thức rõ được những diễn biến trên thị trường thế giới để có thể tranh thủ khai thác hết cơ hội, tiếp tục duy trì được thế mạnh xuất khẩu. Cho dù dịch bệnh có thể thuyên giảm thì tác động của nó vẫn còn lâu dài, thị trường chưa thể hồi phục nhanh chóng, vì vậy doanh nghiệp phải tiếp tục sử dụng các công cụ phát triển thị trường như các kênh tiếp thị trên môi trường số. Đồng thời, các doanh nghiệp cần phải nâng cao năng lực cạnh tranh, cũng như khả năng thích ứng để vượt qua mọi khó khăn.

Để hoạt động xuất nhập khẩu bền vững trong bối cảnh hội nhập, trong bối cảnh Việt Nam đã tham gia hàng loạt các hiệp định thương mại tự do, các lĩnh vực sản xuất, chế biến trong nước cần phải tiếp tục đổi mới, doanh nghiệp trong nước cần có những chuyển đổi mạnh về cơ cấu ngành hàng cũng như nâng cao chất lượng, đổi mới quy trình xúc tiến thương mại cho phù hợp với tình hình mới.    

Về phía cơ quan nhà nước, đại diện là Bộ Công Thương sẽ tăng cường các hoạt động hỗ trợ doanh nghiệp về thị trường, cải cách thủ tục hành chính liên quan đến xuất nhập khẩu, tháo gỡ khó khăn về đầu vào, hỗ trợ về thông tin và đẩy mạnh tổ chức các hoạt động xúc tiến thương mại trực tuyến, nhằm thúc đẩy xuất khẩu hàng hóa.

Bộ Công Thương sẽ tiếp tục tổ chức khai thác, tận dụng cơ hội từ các Hiệp định thương mại tự do (FTA) để tìm giải pháp phát triển thị trường và tháo gỡ các rào cản để thâm nhập các thị trường mới. Song song với đó là tiếp tục theo dõi sát sao diễn biến của đại dịch covid-19 trên thế giới để có các biện pháp ứng phó kịp thời, hỗ trợ doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, ưu tiên triển khai các hoạt động xúc tiến xuất khẩu và các thị trường xuất khẩu sớm khôi phục sau đại địch; tập trung theo dõi sát tình hình từng thị trường để rà soát, xác định các chủng loại hàng hóa mà các nước đang có nhu cầu nhập khẩu để khai thác, thúc đẩy xuất khẩu.

Củng cố và mở rộng thị trường xuất khẩu, tận dụng tối đa lợi thế từ các Hiệp định thương mại tự do đã có hiệu lực; đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, nhập khẩu, đặc biệt là các thị trường nhỏ và thị trường ngách; đa dạng hóa cơ cấu sản phẩm xuất khẩu, nâng cao năng lực cạnh tranh sản phẩm xuất khẩu, phát triển thương hiệu.

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Quang Thuấn (2020), Tác động của đại dịch covid-19 và một số giải pháp chính sách cho Việt Nam trong giai đoạn tới. Tạp chí Cộng sản, https://tapchicongsan.org.vn/web/guest/kinh-te/-/2018/819611/tac-dong-cua-dai-dich-covid-19%C2%A0va-mot-so-giai-phap-chinh-sach-cho-viet-nam-trong-giai-doan-toi.aspx..

2. Đỗ Ngọc Trâm (2021). Tận dụng FTA để tạo bứt phá cho xuất khẩu năm 2021. Tạp chí Con số và Sự kiện, http://consosukien.vn/tan-dung-fta-de-tao-but-pha-cho-xuat-khau-nam-2021.htm .

3. Bộ Công Thương (2021). Báo cáo tình hình sản xuất công nghiệp và hoạt động thương mại tháng 04 và 4 tháng năm 2021, http://moit.gov.vn.

(*) Vũ Thị Giang, Trường Đại học Công đoàn/tapchicongthuong.vn.