Giới thiệu

Kinh tế Việt Nam sau những cải cách mạnh mẽ theo định hướng kinh tế thị trường giai đoạn 1986 - 1990 đã tạo đà động lực cho phát triển. Từ năm 1990 đến nay, kinh tế Việt Nam đạt tốc độ tăng trưởng tương đối nhanh: giai đoạn 1996-2000, tốc độ tăng GDP đạt 7%, giai đoạn 2016-2019 tốc độ tăng GDP bình quân đạt mức 6,8%, giai đoạn 2020-2023, mặc dù ảnh hưởng đại dịch và suy thoái kinh tế nhưng tăng trưởng chung vẫn đạt 3,83%. Tuy đạt tăng trưởng chung cao, nhưng với diện tích trải dài từ Bắc vào Nam có phân bố địa hình và vị trí địa lý rất khác nhau, nên cơ hội và nguồn lực cho phát triển kinh tế giữa các địa phương không đồng đều.

Các lý thuyết tăng trưởng kinh tế gần đây chỉ ra rằng, một nền kinh tế muốn tăng trưởng nhanh và ở mức cao cần dựa trên các yếu tố nguồn lực con người, vốn, tài nguyên thiên nhiên, và công nghệ ngày càng đóng vai trò quan trọng (Toader và cộng sự, 2018; Myovella và cộng sự, 2020). Trong đó, vốn con người vẫn là yếu tố cốt lõi giúp tăng trưởng ổn định và bền vững (Barro, 1991). Trong công cuộc đổi mới hiện nay, Việt Nam nói chung và các địa phương nói riêng luôn quan tâm đến phát triển chất lượng nguồn nhân lực bên cạnh yếu tố về công nghệ. Như vậy, một trong những yêu cầu để nền kinh tế chúng ta tăng trưởng bền vững hội nhập vào nền kinh tế khu vực và thế giới là phải có được nguồn nhân lực, có trình độ, áp dụng công nghệ, có đủ sức đáp ứng những yêu cầu phát triển của khu vực, thế giới.

Trong năm 2023, Việt Nam đã dựa vào các đặc trưng chung của các tỉnh để phân thành 6 vùng kinh tế-xã hội, đây là cơ sở để phát huy thế mạnh và lợi thế của từng vùng, góp phần thúc đẩy đổi mới, gia tăng năng suất, giúp tăng trưởng kinh tế các địa phương một cách tối ưu. Các nghiên cứu gần đây cũng xem xét vai trò của vốn nhân lực đến tăng trưởng kinh tế của Việt Nam (Trần Thọ Đạt, 2011; Hạ Thị Thiều Dao và cộng sự, 2014; Phan Thị Bích Nguyệt và cộng sự, 2018)... Nhưng các nghiên cứu chưa xem xét đánh giá khác biệt theo 6 vùng kinh tế được phân chia mới, cũng như chưa xem xét tác động đồng thời của các yếu tố khác bên cạnh yếu tố vốn nhân lực như: độ mở thương mại của địa phương hay tỷ lệ dân cư đô thị...

Nghiên cứu này vừa xem xét tác động của nhóm các yếu tố thuộc về vốn nhân lực, vừa xem xét tác động của các yếu tố khác này đến tăng trưởng kinh tế phân theo 6 vùng kinh tế, từ đó có các khuyến nghị hợp lý hơn cho các vùng kinh tế khác nhau, đây chính là đóng góp mới trong nghiên cứu của tác giả.

Cơ sở lý thuyết

Vốn nhân lực được hiểu là tổng hòa các yếu tố về kiến thức, năng lực, thái độ và hành vi trong một cá nhân (Rastogi, 2002). Vốn nhân lực là một trong những yếu tố then chốt cho tăng trưởng kinh tế (Barro, 1991). Dựa trên cách tiếp cận này, đã có nhiều nghiên cứu xem xét vai trò đóng góp của từng yếu tố thuộc về vốn nhân lực ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế. Phần lớn các nghiên cứu về vốn nhân lực dựa vào lực lượng lao động có trình độ học vấn từ trung học cho đến đại học, được giáo dục nghề nghiệp tốt sẽ đóng góp tích cực cho tăng trưởng kinh tế (Su và Liu, 2016).

Các nghiên cứu khác tiếp cận theo góc độ chi tiêu cho giáo dục cũng đóng vai trò tích cực cho tăng trưởng kinh tế (Noorziah Mohd Salleh và cộng sự, 2022). Tại Việt Nam, cũng có các nghiên cứu tiếp cận ảnh hưởng của vốn nhân lực bao gồm giáo dục các cấp học và dạy nghề đến tăng trưởng kinh tế (Trần Thọ Đạt, 2011; Phan Thị Bích Nguyệt và cộng sự, 2018) hay tác động của chi tiêu đầu tư cho giáo dục đến tăng trưởng kinh tế (Hạ Thị Thiều Dao và cộng sự, 2014; Phan Thị Bích Nguyệt và cộng sự, 2018). Kết quả các nghiên cứu đều cho thấy vai trò tích cực trong tăng trưởng kinh tế của nhóm các yếu tố thuộc về vốn nhân lực.

Bên cạnh yếu tố về vốn nhân lực thì cũng có các yếu tố khác ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế các địa phương hay vùng kinh tế. Về tác động của độ mở thương mại đến tăng trưởng kinh tế, Andersen và Babula (2008) kết luận, có thể có một mối quan hệ tích cực giữa thương mại quốc tế và tăng trưởng kinh tế. Vai trò của độ mở thương mại trong mối quan hệ với tăng trưởng kinh tế cũng được Kakar và Khilji (2011) nghiên cứu tại Pakistan và Malaysia giai đoạn 1980-2010. Kết quả nghiên cứu cho thấy, độ mở thương mại có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế trong dài hạn. Su và cộng sự (2019) kết luận thể chế kinh tế và độ mở thương mại ảnh hưởng đáng kể đến tăng trưởng kinh tế tại Việt Nam giai đoạn 2005-2015 bằng cách sử dụng hồi quy GMM hệ thống.

Raghutla (2020) nghiên cứu tác động của độ mở thương mại đối với tăng trưởng kinh tế giai đoạn 1993-2016 ở các nền kinh tế thị trường mới nổi, cho thấy độ mở thương mại cũng có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Một số nghiên cứu chứng minh tác động tích cực của năng suất lao động đến tăng trưởng và phát triển kinh tế. Năng suất lao động được coi là nổi bật trong các mô hình tăng trưởng (theo Solow, 1956).

Các nghiên cứu gần đây của Đặng Văn Lương (2019) hay Nguyễn Thị Huệ (2019) trong đánh giá mối quan hệ giữa năng suất lao động với tăng trưởng kinh tế Việt Nam đều cho thấy mối quan hệ tích cực giữa năng suất lao động với tăng trưởng, và năng suất đóng vai trò lớn cho phát triển kinh tế. Ngoài ra, các nghiên cứu gần đây cũng cho thấy vai trò của đô thị hóa đến tăng trưởng, điển hình như các nghiên cứu của Trần Mạnh Hùng và cộng sự (2021) cho rằng, quá trình phát triển kinh tế đã dẫn đến đô thị hóa nhanh chóng tại các tỉnh thành thuộc vùng kinh tế trọng điểm phía Nam. Tuy nhiên, đô thị hóa tràn lan có thể tạo ra bất ổn và kéo theo xu hướng tăng trưởng kinh tế không bền vững. Tương tự, nghiên cứu của Nguyễn Lê Hoàng Thụy Tố Quyên và Ngô Thị Cẩm Hường (2022) hay Nguyễn Thanh Tú (2022) cũng cho rằng, tỷ lệ đô thị hóa có ảnh hưởng tích cực đến tăng trưởng kinh tế các tỉnh vùng Đông Nam Bộ.

Dữ liệu, phương pháp và mô hình nghiên cứu

Trong nghiên cứu này, tác giả chủ yếu sử dụng phương pháp định lượng, bằng phương pháp xử lý dữ liệu bảng gộp cân bằng S.GMM và phương pháp Pooled-OLS. Phương pháp ước lượng moment tổng quát GMM cũng được sử dụng để khắc phục các khuyết tật của mô hình như đa cộng tuyến, tự tương quan, phương sai thay đổi và các biến nội sinh, do đó kết quả ước lượng sẽ không bị chệch, ổn định và hiệu quả (Nguyễn Quang Hiệp, 2021).

Trên cơ sở mô hình tăng trưởng nội sinh được trình bày ở cơ sở lý thuyết cùng với các nghiên cứu thực nghiệm có liên quan, tác giả đề xuất mô hình nghiên cứu như sau:

gGRDPit = a0 + a1* gGRDPit-1 + a2*L-over15it + a3*L-Trainingit + a4*H-Schoolit + a5*E-Spendingit + a6*Openit + a7*LPit +a8*Popcityit + aj* + eit

Trong đó: gGRDPit là tăng trưởng kinh tế địa phương tại tỉnh/thành phố i vào năm t; L-over15it là lao động 15 tuổi trở lên tại tỉnh/thành phố i vào năm t; L-Trainingit là tỷ lệ lao động 15 tuổi qua đào tạo tại tỉnh/thành phố i vào năm t; H-Schoolit là số học sinh trung học PT tại tỉnh/thành phố i vào năm t; E-Spendingit là chi tiêu giáo dục, dạy nghề tại tỉnh/thành phố i vào năm t; Openit là độ mở thương mại của tỉnh i chỉ quy mô tương đối của khu vực thương mại của địa phương, được đo lường bằng tiêu dùng hàng hóa và dịch vụ của tỉnh/GRDP của tỉnh; Investit là tổng vốn đầu tư toàn bộ của tỉnh/GRDP của tỉnh i vào năm t; LPit là tổng doanh thu chia cho tổng số lao động của tỉnh i vào năm t; Popcityit là số dân cư đô thị chia cho tổng số dân của tỉnh/thành phố; dj là biến dummy, có 6 vùng nên ma trận dummy 5 vùng, trong đó lấy vùng Đồng bằng sông Cửu Long làm gốc so sánh.

Về phân vùng, tác giả căn cứ vào Nghị quyết 81/2023/QH15 ngày 09/01/2023 về Quy hoạch tổng thể quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 do Quốc hội ban hành. Tổ chức không gian phát triển đất nước thành 06 vùng kinh tế - xã hội như sau: (1) Vùng Trung du và miền núi phía Bắc gồm 14 tỉnh: Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Giang, Phú Thọ, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái, Lai Châu, Sơn La, Điện Biên và Hoà Bình, được Ký hiệu là MNPB; (2) Vùng Đồng bằng sông Hồng gồm 11 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Hà Nội, Hải Phòng, Hải Dương, Hưng Yên, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, Thái Bình, Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình và Quảng Ninh, được Ký hiệu là DBSH; (3) Vùng Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung gồm 14 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thuận và Bình Thuận, được Ký hiệu là BTBDH; (4) Vùng Tây Nguyên gồm 5 tỉnh: Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng, được Ký hiệu là TN; (5) Vùng Đông Nam Bộ gồm 6 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bình Dương, Bình Phước và Tây Ninh, được Ký hiệu là DNB; (6) Vùng Đồng bằng sông Cửu Long gồm 13 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương: Cần Thơ, Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Vĩnh Long, An Giang, Đồng Tháp, Kiên Giang, Hậu Giang, Sóc Trăng, Bạc Liêu và Cà Mau, vùng chuẩn so sánh. Dữ liệu sử dụng dựa trên dữ liệu thứ cấp của 63 tỉnh thành Việt Nam giai đoạn 2016-2021 được trích xuất trực tiếp từ Tổng cục Thống kê và Sách trắng Doanh nghiệp Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu

Bảng 2 thể hiện kết quả thống kê mô tả các biến trong mô hình sử dụng. Với giai đoạn nghiên cứu từ năm 2016-2021 (n=6 năm), có 63 tỉnh, thành nên tổng cộng có 6x63 = 378 quan sát. Về tăng trưởng kinh tế GRDP các tỉnh, có giá trị trung bình trong giai đoạn nghiên cứu là 0,0875 (8,75%) có giá trị tăng trưởng thấp nhất là -11,83% (thuộc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu vào năm 2020 là năm kinh tế suy thoái chung do đại dịch COVID-19). Tăng trưởng cao nhất đạt 30,42% (thuộc tỉnh Lai Châu năm 2016). Biến độ tuổi lao động trên 15 được lấy logarit tự nhiên có đơn vị tính gốc là triệu người, trong đó biến có giá trị trung bình là 6,56 (giá trị nhỏ nhất là 4,97 và giá trị cao nhất là 8,48). Tỷ lệ lao động qua đào tạo có giá trị trung bình chung là 20,55%, trong đó giá trị nhỏ nhất là 8,2% (thuộc về tỉnh Bạc Liêu năm 2018) và cao nhất 50,3% (thuộc về Hà Nội năm 2021). Các biến về số học sinh THPT, chi tiêu cho giáo dục, độ mở thương mại được đo lường bằng giá trị logarit tự nhiên của giá trị gốc tính bằng triệu người hoặc triệu đồng. Các biến cũng cho thấy có độ lệch cao giữa giá trị trung bình, giá trị lớn nhất, nhỏ nhất với giá trị của độ lệch chuẩn, cho thấy các biến trong mô hình có hiện tượng phương sai của sai số thay đổi. Về tỷ lệ dân cư đô thị có giá trị trung bình chung là 29,35%, trong đó giá trị thấp nhất là 9,8% (thuộc về tỉnh Bến Tre năm 2021), cao nhất là 88,17% (thuộc về TP. Đà Nẵng năm 2018).

Tóm lại, bảng phân tích mô tả trên cho thấy đặc trưng các biến trong mô hình, đặc trưng các tỉnh, vùng có các giá trị trung bình, cao/thấp. Ngoài ra, cũng cho thấy đặc trưng dữ liệu tồn tại hiện tượng phương sai thay đổi, cần dùng kỹ thuật điều chỉnh trong mô hình hồi quy kinh tế lượng.

Bảng 3 thể hiện kết quả định lượng tác động của các yếu tố thuộc về vốn nhân lực ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế các địa phương phân theo 6 vùng kinh tế khác nhau, trong các mô hình định lượng này, tác giả sử dụng vùng Đồng bằng sông Cửu Long làm vùng kinh tế so sánh với 5 vùng kinh tế còn lại của cả nước, với mã hóa các vùng như sau: MNPB (Vùng Trung du và miền núi phía Bắc); DBSH (Vùng Đồng bằng sông Hồng); BTBDH (Vùng Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung); TN (Vùng Tây Nguyên); DNB (Vùng Đông Nam Bộ). Ngoài ra, bởi vì vốn đầu tư đóng vai trò rất quan trọng cho tăng trưởng kinh tế, chính vì vậy tác giả chọn biến tổng vốn đầu tư toàn xã hội làm biến công cụ (IV variable).