Thực trạng của kinh tế phí chính thức

Theo nghiên cứu mới đây của Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam và Viện Nghiên cứu phát triển Pháp cho thấy: Khu vực hộ sản xuất kinh doanh cá thể và khu vực phi chính thức đóng góp đáng kể cho nền kinh tế với việc tạo ra gần 1/3 GDP phi nông nghiệp, 57% việc làm phi nông nghiệp và 23% tổng GDP năm 2014.

Thực tế cũng cho thấy, khu vực phi chính thức không đảm bảo phúc lợi tối thiểu cho người lao động; việc làm của người lao động ở khu vực này thường thiếu ổn định, không có hợp đồng lao động, thu nhập thấp, không đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, không được chi trả các chế độ phụ cấp và các khoản phúc lợi xã hội khác.

Khu vực phi chính thức hoạt động không tuân thủ các quy định pháp luật, nhất là các quy định điều kiện làm việc và phúc lợi đối với người lao động, nên người lao động thường xuyên làm việc trong điều kiện không an toàn, sức khỏe bị đe dọa và không được nhận hỗ trợ từ các chương trình trợ cấp xã hội. Ngoài ra, người lao động ít cơ hội phát triển kỹ năng nghề nghiệp, bấp bênh và thường đối mặt với nguy cơ trở thành tầng lớp nghèo trong xã hội...

Với cơ chế quản lý nhà nước hiện hành, trong đó, thủ tục đăng ký hoạt động kinh doanh hộ khá đơn giản, ít phải chịu sự kiểm tra của các cơ quan quản lý nhà nước, thì rất khó quản lý tính tuân thủ pháp luật của hộ kinh doanh, dễ biến tướng thành các hoạt động buôn bán phi chính thức và dễ thực hiện các hành vi né thuế hơn so với doanh nghiệp. Không những thế, sự tồn tại các hoạt động kinh tế bất hợp pháp, bị pháp luật cấm (như sản xuất, buôn bán ma túy, mại dâm, buôn người…) gây ra nhiều tệ nạn xã hội, đe dọa sự bình yên và văn minh xã hội.

Theo các chuyên gia kinh tế, khu vực kinh tế phi chính thức cũng tạo ra nhiều hệ lụy. Sự tồn tại của khu vực kinh tế phi chính thức tạo ra sự bất bình đẳng trong cạnh tranh, cụ thể: Với các hoạt động kinh tế ngầm nhằm tránh nghĩa vụ thuế, tránh tuân thủ quy định pháp luật, né đóng bảo hiểm xã hội…, hạn chế sự tiến bộ và văn minh của cộng đồng doanh nghiệp, gây khó khăn cho các doanh nghiệp thuộc khu vực chính thức.

Theo Tổng cục Thống kê, trong số 21 ngành kinh tế được cơ quan này khảo sát, 4 ngành có tỷ lệ lao động phi chính thức cao nhất là: Làm thuê trong các hộ gia đình (gần 99%), xây dựng (hơn 90%), dịch vụ lưu trú và ăn uống (hơn 80%), hoạt động dịch vụ khác (trên 83%). Tỷ lệ qua đào tạo của lao động phi chính thức khá thấp, chỉ khoảng gần 15%, thấp hơn mức chung của lao động có việc làm trong toàn bộ nền kinh tế 5,7 điểm phần trăm và thấp hơn so với lao động chính thức là 17,4 điểm phần trăm.

Giải pháp đối với kinh tế phi chính thức

Theo các chuyên gia, mặc dù, kinh tế phi chính thức đã, đang tạo ra nhiều việc làm, hấp thụ số lượng lao động lớn dôi dư trong quá trình chuyển đổi mô hình kinh tế nhưng không nên xem chúng là khu vực đóng góp tích cực. Sự phát triển của khu vực kinh tế phi chính thức đang đặt ra nhiều thách thức lớn đối với Việt Nam trong công tác quản lý và kiểm soát sự gia tăng của khu vực này. Trong bối cảnh đó, để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với kinh tế phi chính thức, cần chú trọng một số vấn đề sau:

Một là, sớm đề ra tiến trình hợp lý để chuyển đổi các hoạt động kinh tế từ phi chính thức sang khu vực chính thức. Sự chuyển đổi này đòi hỏi phải hoàn thiện cơ chế pháp luật điều tiết các hoạt động kinh tế, kiểm soát chặt chẽ khâu cấp phép và giám sát các hoạt động kinh tế. Bên cạnh đó, Nhà nước sớm có cơ chế chính sách can thiệp, kịp thời đánh giá đúng mức về vai trò của khu vực kinh tế này nhằm hợp pháp hóa để khu vực này phát triển, giảm dần việc bỏ sót nghĩa vụ đóng thuế, tăng thu ngân sách nhà nước, đảm bảo công bằng xã hội và hạn chế tối đa tiêu cực.

Hai là, thắt chặt các chính sách liên quan đến thực hiện nghĩa vụ về phúc lợi cho người lao động của DN, nhất là thực hiện nghiêm các chính sách mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế. Trong đó, tập trung kiểm soát chặt chẽ việc thực thi pháp luật về lao động, sao cho đảm bảo tất cả người lao động đều có hợp đồng chính thức, được hưởng đầy đủ các quyền lợi theo quy định pháp luật.

Ba là, tăng cường quản lý nhà nước đối với kinh tế phi chính thức trong nền kinh tế số. Thương mại điện tử tạo ra các mô hình kinh doanh mới như: chợ ảo, cộng đồng ảo, dịch vụ thông tin, đấu giá trực tuyến… Các mô hình này giúp DN thực hiện kinh doanh và có thu nhập nhưng lại không được đăng ký, thống kê, báo cáo, không nộp thuế và không liên quan đến an sinh xã hội (biểu hiện của thành phần kinh tế phi chính thức). Môi trường kinh doanh trên Internet tạo nhiều kẽ hở cho các giao dịch phi pháp và một số hoạt động ngoài sự quản lý của Nhà nước, đặc biệt là đánh thuế các giao dịch thương mại điện tử.

Bốn là, thúc đẩy các chương trình đào tạo nghề, hướng đến đối tượng thường xuyên lao động trong khu vực không chính thức sẽ đủ năng lực làm việc trong khu vực chính thức.