Để tận dụng tốt cơ hội từ CMCN lần thứ tư vào các ngành đòi hỏi cần có nhiều yếu tố, trong đó, nguồn lực tài chính có ý nghĩa hết sức quan trọng. Bài viết phân tích làm rõ bản chất của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư; những tác động nó đối với cơ cấu kinh tế ngành, qua đó đề xuất một số giải pháp tài chính thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành trong bối cảnh CMCN lần thứ tư tại Việt Nam.

Sơ lược về Cách mạng công nghiệp 4.0

Thế giới đã trải qua 3 cuộc cách mạng về công nghiệp. Cuộc CMCN lần thứ nhất diễn ra từ cuối thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XIX. Đây là cuộc cách mạng trong lĩnh vực sản xuất, thương mại và giao thông. Bằng việc dùng nước và hơi nước để cơ khí hóa sản xuất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành (CDCCKTN) từ thủ công sang công nghiệp.

Cuộc cách mạng lần thứ hai bắt đầu vào khoảng thập kỷ 1860 và kết thúc vào đầu Thế chiến thứ Nhất; nhờ tiến bộ kỹ thuật con người đã biết sử dụng điện năng phục vụ cho sản xuất hàng loạt. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch nhanh sang các ngành công nghiệp áp dụng công nghệ, nhờ đó mà công nghiệp đóng vai trò then chốt cho phát triển kinh tế của các quốc gia.

Cuộc cách mạng lần thứ ba bắt đầu vào những năm 1960 của thế kỷ trước và kết thúc năm 1997 khi mà cuộc khủng hoảng tài chính châu Á nổ ra. Các tiến bộ về hạ tầng điện tử, máy tính và công nghệ kĩ thuật số dựa trên sự phát triển của chất bán dẫn, siêu máy tính (thập niên 1960), máy tính cá nhân (thập niên 1970 - 1980) và internet (thập niên 1990) đã làm cho thế giới đổi thay trên nền tảng công nghệ.

Cuộc CMCN 4.0 bắt đầu vào những năm đầu thế kỷ XXI. Cuộc CMCN 4.0 được hình thành trên nền tảng của cuộc cách mạng số, với những công nghệ mới như in 3D, robot, trí tuệ nhân tạo, Internet of Things, S.M.A.C, công nghệ nano, sinh học, vật liệu mới...

Có thể thấy, cuộc CMCN 4.0 khác biệt cơ bản với những cuộc cách mạng công nghệ trước đó với đặc trưng chủ yếu là ứng dụng tiến bộ trong công nghệ cao. Các công nghệ này có khả năng kết nối hàng tỷ người trên web, cải thiện hiệu quả kinh doanh và tổ chức, giúp tái tạo môi trường tự nhiên bằng cách quản lý tốt hơn, nhanh hơn, hiệu quả hơn. Tính kết nối giữa các chu trình kinh tế nhờ vào sự phát triển của hạ tầng công nghệ thông tin và Internet, mà đỉnh cao là mạng lưới vạn vật kết nối. Tính kết nối này đang tạo ra một xu hướng mới thường được gọi với khái niệm “kinh tế chia sẻ”. Theo đó, các mô hình chia sẻ nguồn lực trực tiếp giữa cá nhân với cá nhân được hiện thực hóa nhờ nền tảng công nghệ thông tin và internet, hướng tới mục tiêu tối ưu hóa nguồn lực toàn xã hội. Nói một cách khác, CMCN 4.0 đang xóa nhòa khoảng cách giữa thế giới thực với thế giới ảo thông qua các công nghệ tiên tiến; đổi mới, sáng tạo không ngừng.

Tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0 đến các ngành kinh tế

Tính đa diện, đa chiều của CMCN 4.0 tác động đến mọi mặt của đời sống, kinh tế - xã hội. Trong công nghiệp có dịch vụ, trong dịch vụ có nông nghiệp, công nghiệp, theo đó việc phân chia các ngành kinh tế chỉ có tính tương đối. Cụ thể:

Trong lĩnh vực công nghiệp: CMCN 4.0 trước hết nhằm vào công nghiệp và công nghệ số, trên cơ sở đó ảnh hưởng tới mọi lĩnh vực khác như nông nghiệp, dịch vụ và quản lý. Việc ứng dụng công nghệ số sẽ rất phổ biến trong các ngành công nghiệp. Ở các nền kinh tế công nghiệp hóa, công nghệ được sử dụng theo nhiều cách khác nhau để thúc đẩy hiệu suất (cả chất lượng và số lượng) và tăng năng suất lao động. Các nền kinh tế châu Á thành công như: Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan và Malaysia đã đạt được những thành tựu thần kỳ về kinh tế với những chính sách phát triển công nghiệp đặt trọng tâm chiến lược vào các lĩnh vực định hướng xuất khẩu.

Theo Báo cáo của Tổ chức Lao động quốc tế phần lớn việc làm trong lĩnh vực sản xuất, đặc biệt là dệt may, quần áo, giày dép, ngành điện tử và các thiết bị ngành điện sẽ bị tác động bởi CMCN 4.0. Mặc dù, công nghệ cao chưa hoàn toàn thâm nhập vào các ngành công nghiệp, nhưng đã có những dấu hiệu cho thấy sự xuất hiện trong một số ngành nghề mới. Do có sự đột phá về công nghệ như: công nghiệp in 3D, robot công nghiệp, internet vạn vật, thiết kế đồ họa trên máy tính và máy soi chiếu cơ thể… Theo đó, nhiều khả năng các lĩnh vực như kỹ sư, vận tải và hạ tầng sẽ có nhu cầu việc làm tăng lên.

Trong lĩnh vực nông nghiệp: Trong nông nghiệp việc áp dụng cơ giới hóa là chìa khóa nâng cao năng suất lao động và đa dạng hóa kinh tế nông nghiệp, nuôi trồng, chế biến, bảo quản... và dịch vụ trong nông nghiệp. Tiến bộ công nghệ được ứng dụng theo nhiều cách khác nhau trong lĩnh vực nông nghiệp ở các nền kinh tế phát triển thông qua việc tăng cường sử dụng công nghệ và tự động hóa trong sản xuất nhằm tăng năng suất (đóng góp trực tiếp) hay thông qua việc sử dụng công nghệ thông tin truyền thông như một công cụ hỗ trợ người nông dân đưa ra các quyết định (đóng góp gián tiếp). Sử dụng các ứng dụng thiết bị di động trong nông nghiệp, ứng dụng hệ thống thông tin địa lý, dự báo thời tiết trong canh tác và đánh bắt cá hay các công nghệ vệ tinh và khoa học nông nghiệp khác, góp phần nâng cao đáng kể sản lượng nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp.

Trong lĩnh vực dịch vụ: Việc sử dụng các thiết bị di động và mức độ tiếp cận internet rộng rãi ngày càng gia tăng đã thay đổi về cơ bản thế giới việc làm. Sự xuất hiện của nền kinh tế tạm thời, nền tảng số, việc làm tự do và thương mại điện tử đã tạo ra những hình thức việc làm mới có thể được thực hiện từ xa (hay một phần được thực hiện từ xa). CMCN 4.0 cũng góp phần đáng kể vào việc mở rộng thị trường ngoài phạm vi biên giới bằng cách kết nối con người với số lượng ngày càng gia tăng.

Trong lĩnh vực dịch vụ, cách mạng số có tiềm năng chuyển dịch người lao động sang làm những công việc lấy khách hàng làm trung tâm trong lĩnh vực dịch vụ. Sự tiến bộ của công nghệ cũng dẫn đến sự ra đời của “nền kinh tế tạm thời” trong đó một số lượng lớn các công việc hoạt động trên các nền tảng trực tuyến đã ra đời.

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành trong Cách mạng công nghiệp 4.0

Tăng trưởng và phát triển kinh tế của mỗi quốc gia thường đi liền với CDCCKTN. Tại Việt Nam, quá trình CDCCKTN theo hướng công nghiệp và dịch vụ những năm qua đã đạt những thành tựu tích cực, phát huy tốt lợi thế so sánh của các ngành kinh tế. Nhờ đó, kinh tế Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng. Từ một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu với 90% dân số làm nông nghiệp, Việt Nam đã xây dựng được cơ sở vật chất, kỹ thuật, hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa - hiện đại hóa, tạo ra môi trường thu hút đầu tư, thu hút các nguồn lực xã hội cho phát triển dài hạn và bền vững.

CMCN 4.0 đã và đang tác động mạnh mẽ, toàn diện đến nền kinh tế thế giới cả về cấu trúc, trình độ phát triển, tốc độ tăng trưởng, mô hình kinh doanh và thị trường lao động. CMCN 4.0 sẽ đẩy nhanh quá trình CDCCKTN của các quốc gia. Theo đó, CMCN 4.0 tác động tới nhiều ngành trong nền kinh tế và làm biến đổi cơ cấu kinh tế trong nội tại các ngành kinh tế và giữa các ngành kinh tế, do quá trình tự động hoá, cũng như thúc đẩy sự phát triển của các ngành liên quan tới cuộc cách mạng này.

Về lâu dài, các ngành kinh tế công nghiệp và dịch vụ liên quan tới CMCN 4.0 sẽ là các ngành có tỷ trọng lớn trong nền kinh tế, đồng thời, làm tăng tỷ trọng của ngành này trong nền kinh tế. Vì vậy, muốn tận dụng các lợi thế của CMCN 4.0, đẩy nhanh CDCCKTN các quốc gia cần phát triển công nghiệp và dịch vụ. CMCN 4.0 có những công nghệ dẫn đầu như công nghệ thông tin, công nghệ về vật liệu, công nghệ in 3D, công nghệ robot… Các công nghệ này sẽ hình thành các ngành công nghiệp phụ trợ tương ứng và là những ngành mũi nhọn trong tương lai.

CMCN 4.0 thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu về các ngành bên cạnh việc phát triển, đón đầu xây dựng các ngành công nghiệp mới như công nghiệp phần mềm, trí tuệ nhân tạo cần chú ý tới hiện đại hoá, áp dụng công nghệ mới đối với các ngành sản xuất, chế tạo. Công nghệ 4.0 giúp hiện thực hóa chu trình tự động hóa sản xuất, từ đó giảm số lượng nhân công lao động trong sản xuất, tiết giảm chi phí.

Đối với nông nghiệp và du lịch, việc ứng dụng công nghệ thông minh, phát triển nông nghiệp và dịch vụ sẽ là ưu tiên cho chính sách của các Chính phủ. Kỹ thuật số sẽ giúp nông nghiệp và dịch vụ dữ liệu thông tin để điều chỉnh các hoạt động nuôi trồng, đánh bắt thủy, hải sản hoặc phát triển dịch vụ du lịch. Theo đó các dịch vụ như giáo dục, môi trường và y tế sẽ được áp dụng công nghệ số và các công nghệ cao. 
Tiến bộ của công nghệ số ngày nay cho phép số hoá tình trạng bệnh tật và chăm sóc y tế của mỗi người dân trong bệnh án điện tử, là nền tảng của y tế điện tử. Có thể khai thác bệnh án điện tử để tìm ra các tri thức y học, hỗ trợ chẩn đoán, cảnh báo sai sót, gợi ý điều trị, dự đoán tác dụng phụ của thuốc... Sử dụng công nghệ số, dùng khoa học dữ liệu trong các ngành tài chính, ngân hàng, năng lượng, giao thông vận tải… giải quyết các vấn đề như giao dịch ảo, chi tiêu không dùng tiền mặt, ùn tắc giao thông.

Giải pháp tài chính thúc đẩy dịch chuyển cơ cấu kinh tế ngành trong cuộc CMCN 4.0 tại Việt Nam

Để hiện thực hóa lợi thế của CMCN 4.0 thúc đẩy CDCCKTN, các giải pháp tài chính đặt ra là:

Thứ nhất, tăng mức đầu tư cho nghiên cứu, ứng dụng và chuyển giao công nghệ: Để có được nền tảng công nghệ số và bộ dữ liệu lớn cần phải tăng mức đầu tư cho khoa học công nghệ (KHCN). Số liệu thống kê ngân sách nhà nước (NSNN) giai đoạn 2006 -2019 cho thấy, mức chi cho KHCN giữ tỷ lệ so với tăng trưởng GDP (Bảng 1, Hình 1).

Thực tế cho thấy, có 2 lý do cơ bản: Một là, tổng mức đầu tư cho KHCN chưa tạo ra bước đột phá để phát triển; Hai là, nhiều đề tài nghiên cứu chưa được ứng dụng trong thực tế, chưa tạo ra được giá trị gia tăng trong kinh tế, gây lãng phí trong nghiên cứu khoa học. Mặc dù đã có nhiều giải pháp khắc phục tình trạng này nhưng kết quả đạt chưa như kỳ vọng.

Để có được chiến lược phát triển kinh tế - sản xuất phù hợp với CMCN 4.0 cần phải đổi mới phân bổ đầu tư cho KHCN, đặc biệt là đầu tư nghiên cứu ứng dụng, chuyển giao; Khuyến khích hơn nữa doanh nghiệp ứng dụng và phát triển công nghệ trong sản xuất, kinh doanh bằng chính sách thuế.

Thứ hai, đầu tư phát triển các ngành kinh tế thông minh: Các ngành kinh tế thông minh được hiểu theo nghĩa rộng là các ngành công nghiệp thông minh, nông nghiệp thông minh và các ngành dịch vụ thông minh. Trong quá trình đó cần chọn lựa một số ngành mũi nhọn có tính đột phá sau: 

Về công nghiệp: CMCN 4.0 là cuộc cách mạng của sản xuất thông minh và trước hết là sản xuất công nghiệp thông minh. Đầu tư phát triển công nghiệp thông minh là một chiến lược phát triển hiệu quả trong cuộc CMCN 4.0. Theo đó, cần đầu tư, thu hút các nguồn tài chính mở rộng phát triển các ngành công nghiệp mới như trí tuệ nhân tạo, công nghệ thông tin (CNTT)… các ngành nghề tạo ra nhiều giá trị gia tăng, cùng với hiệu ứng nhân rộng và sự kết nối trước và sau giữa các ngành kinh tế. Tầm quan trọng của các chiến lược công nghiệp thông minh là chuyển đổi cơ cấu phù hợp với mức độ phát triển quốc gia, hội nhập với khu vực và toàn cầu, tạo mô hình tăng trưởng mới toàn diện và bền vững.

Hoạt động dịch vụ: Đầu tư CNTT, áp dụng công nghệ số phát triển dịch vụ hành chính công, dịch vụ tài chính, ngân hàng; dịch vụ thể thao, du lịch; dịch vụ y tế…

Cần đẩy mạnh dịch vụ công trực tuyến; Đa dạng hóa các dịch vụ công và tiếp cận được với người dân, công khai, minh bạch, chống tham nhũng. Về đầu tư phát triển công nghệ số, dùng khoa học dữ liệu trong các ngành tài chính, ngân hàng, năng lượng, giao thông vận tải, logicstic…

Về đầu tư cho y tế trong việc khám chữa bệnh, quản lý hệ thống y tế: Số hoá tình trạng bệnh tật và chăm sóc y tế của mỗi người dân trong bệnh án điện tử là nền tảng của y tế điện tử. Về đầu tư dịch vụ du lịch: Cần đa dạng các hình thức phát triển du lịch cả du lịch ảo; Tập trung phát triển một số ngành dịch vụ có lợi thế, có hàm lượng tri thức và công nghệ cao; Phối hợp, phát huy sức mạnh tổng hợp của các bộ, ngành, thực hiện chương trình phát triển du lịch quốc gia.

- Nông nghiệp: CMCN 4.0 sẽ dần xóa nhòa ranh giới nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ. Cần công nghiệp hóa nông nghiệp, gia tăng các hoạt động dịch vụ trong nông nghiệp như dịch vụ tài chính, thương mại, du lịch trong nông nghiệp; Khuyến khích phát triển nông nghiệp công nghệ cao, ứng dụng công nghệ trong gieo trồng, chăm bón; phát triển cây con quy mô công nghiệp; Sử dụng thông tin dữ liệu số, tự động hóa trong nông nghiệp, nông thôn. Số hóa được sông ngòi, tính toán và mô phỏng được các tình huống lũ lụt để có phương án thích hợp.

Thứ ba, đầu tư đào tạo công dân thế hệ số: Tiếp tục đầu tư cho giáo dục, thay đổi giáo dục, để lớp công dân mới có tri thức và kỹ năng thích ứng được với thay đổi do cuộc cách mạng công nghiệp mới, để nâng cao những phẩm chất và tính nhân văn của con người mà máy không bao giờ có được. Xây dựng quan điểm lao động mới cho người lao động, dưới tác động của CMCN 4.0 cho mọi tầng lớp lao động. Một số kỹ sư có tay nghề cao đồng nghĩa với cơ hội việc làm, đặc biệt là đối với lĩnh vực về phần mềm. Xây dựng chế độ thu hút chuyên gia người Việt kể cả người nước ngoài về học máy và khoa học dữ liệu cũng như người Việt trẻ có kiến thức và kỹ năng trong các lĩnh này đang làm việc ở nước ngoài Việt Nam. Kết nối được lực lượng này với trong nước là một điều rất cần làm.

Kết luận

Mức độ ảnh hưởng, tính lan tỏa của CMCN 4.0 đang diễn ra trên quy mô toàn cầu, với tốc độ cao đang và sẽ làm thay đổi toàn bộ hệ thống quản lý, quản trị và đặc biệt là CDCCKTN. Những tiến bộ về công nghệ có thể hỗ trợ phát triển đổi mới cơ cấu kinh tế, thúc đẩy CDCCKTN. Theo đó, cần cơ cấu lại nguồn NSNN, tăng cường đầu tư cho KHCN đặc biệt là công nghệ ứng dụng và chuyển giao nhằm tận dụng cơ hội của CMCN 4.0. 

Tài liệu tham khảo:
1. Báo cáo của Tổng cục Thống kê các năm từ 2006 đến 2019;
2. Đào Đăng Kiên (2019), Chuyển dịch cơ cấu và phát triển kinh tế vĩ mô của Việt Nam, Tạp chí Công thương;
3. Nguyễn Phương và Nguyễn Quyên (2017), Người lao động nhìn nhận Cách mạng công nghiệp 4.0 như thế nào?;
4. Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế OECD, Enabling the Next Production Revolution: Implications for Policy, Alistair Nolan, Hội nghị Việt Nam học, 12/2016;
5. Klaus Schwab, The Fourth Industrial Revolution.2016.