Chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những chính sách an sinh xã hội nhân văn của Đảng và Nhà nước, nhằm đảm bảo mọi công dân có quyền được hưởng an sinh xã hội. Cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, chính sách an sinh xã hội của nước ta ngày càng được hoàn thiện đã và đang giải quyết cơ bản vấn đề rủi ro xã hội, tạo điều kiện và góp phần đảm bảo cho sự tăng trưởng và phát triển bền vững. Trong chính sách an sinh xã hội, chính sách BHXH phát huy vai trò trụ cột và bền vững nhất, chính vì vậy, việc tham gia BHXH là nhu cầu hết sức cần thiết của người lao động. Chính sách này hoàn toàn khác với loại hình bảo hiểm nhân thọ (BHNT). Tuy nhiên, hiện nay, một bộ phận người lao động, nhất là người lao động trong các DN, hộ kinh doanh cá thể, lao động trong các trang trại, hợp tác xã và lao động nông nghiệp nói chung vẫn còn nhầm lẫn giữa BHXH với BHTM. Về cơ bản, có một số điểm khác biệt lớn sau:

Về nguyên tắc, BHXH và BHTM đều hoạt động dựa trên nguyên tắc cơ bản là “có đóng, có hưởng”, mức hưởng được xác định trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng và có chia sẻ giữa những người tham gia mang tính chất “cộng đồng chia sẻ rủi ro”, “lấy số đông bù số ít” và đều nhằm để bù đắp một phần thu nhập cho đối tượng tham gia bảo hiểm khi họ gặp phải rủi ro dẫn đến bị thiệt hại. Tuy nhiên, giữa BHXH và BHTM có sự khác nhau về mục đích và phạm vi hoạt động.

Mục đích hoạt động của BHXH là thực hiện chính sách xã hội của Đảng, Nhà nước nhằm góp phần ổn định và đảm bảo an toàn xã hội. Các chính sách, chế độ BHXH tác động trực tiếp đến không chỉ bản thân người lao động mà còn tác động cả đến những thành viên trong gia đình của họ. Các cơ quan quản lý nhà nước về BHXH, các tổ chức khác có liên quan theo quy định của pháp luật và tổ chức BHXH có trách nhiệm bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của người lao động tham gia BHXH. Vì vậy, mục tiêu hoạt động của BHXH là hoạt động phi lợi nhuận và nhằm mục đích an sinh xã hội. Còn mục tiêu hoạt động của BHTM là lợi nhuận. Các chuyên gia cho rằng, mục đích hoạt động là sự khác biệt lớn nhất, theo đó: BHXH là loại hình bảo hiểm phi lợi nhuận, còn BHNT nhằm mục đích là sinh lời. Khoản lời của BHNT được lấy từ chính tiền của người tham gia. Cần lưu ý là thù lao cho đại lý của BHNT rất lớn (từ 20 đến 25% trong năm đầu và giảm dần trong các năm về sau nhưng không dưới 5%).

Phạm vi hoạt động của BHXH chỉ diễn ra trong từng quốc gia, chính sách BHXH trực tiếp liên quan đến người lao động và các thành viên trong gia đình của họ. Cơ sở xây dựng mức đóng, tỷ lệ đóng BHXH dựa vào tiền lương, tiền công và thu nhập của người lao động, cho nên khi có sự thay đổi về chính sách tiền lương, tiền công và thu nhập của người lao động thì mức đóng cũng thay đổi theo. Về mức hưởng, tuy được xác định trên cơ sở mức đóng và thời gian đóng nhưng cũng được điều chỉnh mức hưởng khi có sự thay đổi chính sách tiền lương, tiền công và sự biến động tăng của chỉ số giá sinh hoạt và tăng trưởng kinh tế của từng thời kỳ nhằm đảm bảo thu nhập, ổn định cuộc sống của người lao động thụ hưởng chế độ BHXH. Đối tượng tham gia BHXH là công dân Việt Nam từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc với mức đóng xác định trước là 22% vào quỹ hưu trí, tử tuất. Nhưng đối với BHNT, mặc dù nhìn thoáng qua các gói quyền lợi thì thấy có vẻ hấp dẫn nhưng họ đặt ra điều kiện khá ngặt nghèo về tuổi đời, sức khỏe tại thời điểm giao kết hợp đồng bảo hiểm để giảm thiểu rủi ro.

Phạm vi hoạt động của BHTM không chỉ diễn ra trong mỗi quốc gia mà còn sang cả các quốc gia khác. Các công ty BHTM có thể hoạt động ở nhiều quốc gia, vùng lãnh thổ và trên toàn thế giới, các sản phẩm của BHTM có mặt ở hầu hết các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội. Hoạt động BHTM thực hiện theo cơ chế thị trường và nguyên tắc hạch toán kinh doanh, cho nên các sản phẩm của BHTM trên thị trường sẽ mang lại lợi nhuận cho nhà cung cấp. Ứng với mỗi sản phẩm và từng mức đóng góp bảo hiểm nhất định khi xảy ra rủi ro, người tham gia bảo hiểm được nhận mức quyền lợi tương ứng quy định trước, quan hệ giữa mức đóng góp và mức hưởng bảo hiểm là tương đồng thuần túy, không phụ thuộc hoàn toàn vào yếu tố thu nhập cao hay thấp của người tham gia mà chủ yếu là việc tham gia bảo hiểm ở mức nào và đóng như thế nào cho sản phẩm bảo hiểm mà người đó tham gia.

Sự khác biệt giữa BHXH và BHTM cũng thể hiện rõ về quyền lợi. Theo đó, tiền đóng vào Quỹ BHXH đều được điều chỉnh tăng tương ứng với chỉ số giá tiêu dùng (CPI) từng năm theo quy định của Chính phủ được công bố tại năm mà người tham gia hưởng chế độ (chỉ số CPI tăng bình quân 8,1%/năm, tính từ năm 2008 đến nay). Còn BHNT thì tính theo lãi suất thị trường. Người đang tham gia BHXH khi chết hoặc bị thương tật vì bất cứ lý do gì thì thời gian đã đóng BHXH đều được ghi nhận để tính hưởng BHXH. Với BHNT có quy định DN không phải trả tiền bảo hiểm trong một số trường hợp (chết do tự tử trong thời hạn hai năm kể từ ngày nộp khoản phí bảo hiểm đầu tiên hoặc kể từ ngày hợp đồng bảo hiểm tiếp tục có hiệu lực; chết hoặc bị thương tật vĩnh viễn do lỗi cố ý của bên mua bảo hiểm hoặc lỗi cố ý của người thụ hưởng; người được bảo hiểm chết do bị thi hành án tử hình).

Người tham gia BHXH, khi đã hưởng lương hưu thì mức lương hưu được điều chỉnh định kỳ theo chỉ số giá tiêu dùng và mức tăng trưởng kinh tế. Trong thực tế, gần như hàng năm, Nhà nước đều điều chỉnh tăng lương hưu. Chỉ tính riêng cho giai đoạn từ năm 2003 đến nay, Chính phủ đã nhiều lần điều chỉnh lương hưu với mức tăng từ khoảng 7,5 đến 9,3 lần (tùy theo nhóm đối tượng) so với mức lương hưu tại thời điểm năm 2002. Ngoài ra, trong toàn bộ thời gian hưởng lương hưu người lao động được quỹ BHXH trả kinh phí để cấp thẻ BHYT và được hưởng các quyền lợi về khám, chữa bệnh bình đẳng với mọi người khác mà không phụ thuộc vào mức phí tham gia, loại bệnh... Khi người hưởng qua đời, người lo mai táng còn được hưởng trợ cấp mai táng bằng 10 tháng lương cơ sở tại thời điểm chết, thân nhân được hưởng chế độ tử tuất (trợ cấp hàng tháng hoặc một lần). Đây là ưu điểm vượt trội của BHXH. Đối với BHNT, quyền lợi được hưởng theo hợp đồng đã ký kết. Ngoài ra, trong trường hợp rủi ro mà DN bảo hiểm phá sản thì người tham gia có thể mất hết quyền lợi. Ngược lại khi tham gia BHXH thì quyền lợi của người tham gia được bảo đảm an toàn tuyệt đối. Bởi vì, Quỹ BHXH được Nhà nước bảo hộ, Nhà nước có chính sách bảo đảm khả năng chi trả bền vững của quỹ BHXH; trong trường hợp bất khả kháng, Nhà nước sẽ điều tiết để bảo đảm quyền an sinh xã hội của người dân.

Có thể nói, người tham gia BHXH khi hưởng lương hưu được hưởng rất nhiều quyền lợi và chính lương hưu mới là chỗ dựa vững chắc cho người lao động khi về già, khi không còn khả năng để lao động tạo thu nhập. Đây là ưu điểm vượt trội của chính sách BHXH so với BHNT.